Oparzenia skóry wywołane działaniem wysokiej temperatury to powszechne urazy zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. Nie wszystkie są groźne, ale nawet niewielkie oparzenia I stopnia wymagają odpowiedniej pielęgnacji, by proces gojenia przebiegał prawidłowo. Postępowanie z ciężkimi oparzeniami obejmującymi martwicę naskórka i uszkodzenia tkanek podskórnych to zazwyczaj leczenie operacyjne, a potem długotrwały proces pielęgnacji rany w warunkach domowych. Jak to robić, by rana nie uległa zakażeniu i by nie powstały szpecące blizny?
Rana po oparzeniu – pierwsza pomoc oraz pielęgnacja oparzeń u dzieci i dorosłych
Jak powstają oparzenia skóry?
Oparzenia to następstwa termicznego lub chemicznego urazu skóry i tkanek położonych głębiej, a rozmiar i nasilenie uszkodzeń zależą od mocy, siły, czasu i obszaru oddziaływania energii na organizm. W przypadku wysokich temperatur, wartość graniczna wytrzymałości ludzkich tkanek to 42°C, ale potrzeba aż kilku godzin, by np. woda o tej temperaturze dokonała uszkodzeń w obrębie naskórka. Znacznie szybciej, bo już po kilku minutach, naskórek ulega martwicy w kontakcie z temperaturą 55°C, a gdy na tkanki oddziałuje temperatura 70°C, oparzenie pojawia się już po sekundzie.
Oparzenia termiczne w wyniku oddziaływania wysokich temperatur klasyfikuje się w skali obejmującej trzy stopnie (oparzenia I, II i III stopnia), podobne uszkodzenia skóry powstają też na skutek oddziaływania niskich temperatur (odmrożenia) oraz środków chemicznych (wywołanych przez związki alkaiczne i kwasy). Oparzenia należą do urazów, które w niektórych przypadkach nie tylko uszkadzają skórę i tkanki podskórne, ale skutkują też zmianami ogólnoustrojowymi, poprzez zaburzenie funkcji poszczególnych układów (tzw. choroba oparzeniowa).
Do większości urazów oparzeniowych dochodzi przez nieuwagę, na skutek niestosowania się do zasad bezpieczeństwa w miejscu pracy, ale przede wszystkim w domu, a ofiarami najczęściej są niestety małe dzieci oraz mieszkający samotnie seniorzy. Szacuje się, że w Polsce oparzeniom wymagającym hospitalizacji ulega rocznie średnio 12 tysięcy osób, z czego około 600 to przypadki kończące się śmiercią poszkodowanego.
>> Oparzenia - pierwsza pomoc i domowe sposoby
Oparzenia – stopnie wskazujące na głębokość uszkodzeń
Poprawna ocena stopnia ciężkości urazu to ważne kryterium decydujące o sposobie leczenia i rokowaniach pacjenta. Oparzenia dzieli się na trzy grupy:
- oparzenia powierzchowne (I stopnia), spowodowane przez krótki kontakt skóry z gorącym przedmiotem, gorącą parą z czajnika lub promieniowaniem słonecznym (bez zabezpieczenia skóry filtrem). Uszkodzenia obejmują jedynie naskórek, a objawy to zaczerwienienie, ból i niewielki obrzęk,
- oparzenia głębsze (II stopnia), obejmują nie tylko naskórek, ale też skórę właściwą, a dochodzi do nich np. w wyniku oblania się wrzątkiem, przez krótki kontakt z ogniem lub długą ekspozycję na ostre słońce. Poza zaczerwienieniem, bardzo silnym bólem i obrzękiem, na skórze pojawiają się też pęcherze wypełnione żółtawym płynem surowiczym, a uszkodzona skóra objęta jest procesem zapalnym z martwicą na granicy naskórka i skóry właściwej,
- oparzenia głębokie (III stopnia) to najpoważniejsze oparzenia obejmujące wszystkie warstwy skóry i mogące uszkodzić tkankę podskórną, a nawet mięśnie, nerwy i kości (wówczas, według niektórych systemów klasyfikacji, szereguje się je jako oparzenia IV stopnia). Skóra dotknięta tak głębokimi oparzeniami może mieć kolor biały, czarny lub woskowy, martwica wierzchnich warstw skóry czasem przyjmuje postać żółtawych strupów. Przyczyną oparzeń III stopnia mogą być ekstremalnie gorące płyny, chemikalia, prąd elektryczny lub długotrwałe działanie ognia.
Ponadto wyróżnia się także IV stopień, nazywany oparzeniem katastroficznym, czyli skrajną postać zwęglenia tkanek. Tak poważne oparzenia bywają konsekwencją długotrwałego wystawienia tkanek na działanie energii elektrycznej lub żywego ognia, w ich przebiegu dochodzi do martwicy tkanek, czasem nawet odsłonięcia narządów wewnętrznych i w wielu przypadkach są przyczyną śmierci.
Rozległość oparzenia wyraża się w procentach w stosunku do całkowitej powierzchni ciała pacjenta. Oparzenia II i III stopnia klasyfikuje się ze względu na rozległość oraz wiek pacjenta:
- oparzenia lekkie – oparzenia II stopnia obejmujące mniej niż 15% powierzchni ciała u osoby dorosłej i mniej niż 10% w przypadku dzieci oraz oparzenia III stopnia na bardzo małym, nieprzekraczającym 2% powierzchni ciała obszarze,
- oparzenia średnie – oparzenia II stopnia obejmujące 15-25% powierzchni ciała u osób dorosłych i 10-20% u dzieci oraz oparzenia III stopnia zajmujące obszar 2-10% powierzchni ciała,
- oparzenia ciężkie – oparzenia II stopnia obejmujące ponad 25% powierzchni ciała osoby dorosłej i 20% dziecka lub oparzenia III stopnia pokrywające ponad 10% powierzchni ciała.
Rany rozróżnia się także po kolorze: warstwa wierzchnia w kolorze czarnym oznacza tkankę martwiczą, w kolorze żółtym – tkankę martwiczą wilgotną oddzielającą się od zdrowej, w czerwonym – tkankę ziarnistą.
>> Klasyfikacja ran według koloru
Rana po oparzeniu – co robić?
Wszystkie oparzenia wymagają odpowiedniego leczenia i pielęgnacji – w przypadku oparzeń II i III, oraz oczywiście IV stopnia, konieczna jest hospitalizacja, ale ignorowanie powierzchownych oparzeń I stopnia to również zły pomysł, mogący skutkować nieprzyjemnymi powikłaniami. Podstawowe zasady pierwszej pomocy w przypadku każdego oparzenia to:
- odizolowanie osoby poszkodowanej od czynnika parzącego,
- zabezpieczenie dróg oddechowych ofiary (gdy jest taka konieczność),
- zdjęcie odzieży z oparzonych części ciała (jeśli materiał przylega do rany, należy go przyciąć dookoła, ale nie odrywać),
- jeśli oparzeniu uległy dłonie i ręce, trzeba szybko zdjąć z nich biżuterię (w przypadku powiększającego się obrzęku, biżuteria może spowodować silny ucisk i martwicę palców lub dłoni),
- chłodzenie rany oparzeniowej pod bieżącą, chłodną (nie lodowatą!) wodą przez kilka minut,
- zabezpieczenie rany oparzeniowej opatrunkiem jałowym (ale nie jakimikolwiek materiałem ze względu na ryzyko zakażenia rany),
- zabezpieczenie poszkodowanego przed wyziębieniem,
- wezwanie do poszkodowanego pomocy medycznej (jeśli to konieczne), w przypadkach mniej nagłych – wizyta w przychodni lub udanie się na SOR.
Nie wolno nakładać na ranę oparzeniową żadnych substancji bez konsultacji z lekarzem. Częstym błędem jest pokrywanie ran tłuszczem, np. masłem, olejem lub oliwą, kremami kosmetycznymi lub przypadkowymi maściami z apteczki. Nałożenie tych produktów na świeżą ranę oparzeniową grozi wywołaniem silnego zakażenia bakteryjnego.
>> Sepsa - objawy i przyczyny. Jak wygląda leczenie?
Etapy gojenia rany oparzeniowej
Najważniejszym celem leczenia i pielęgnacji rany po oparzeniu jest możliwie jak najszybsze odtworzenie uszkodzonej skóry – ubytki w poparzonej skórze uzupełniane są przez komórki naskórka lub ziarninę, na bazie której wytwarza się blizna. Podstawowe etapy gojenia rany to:
- hemostaza (krzepnięcie krwi i fibrynoliza), rozpoczynająca się natychmiast po uszkodzeniu tkanki i mająca na celu zatrzymanie krwawienia i wytworzenie skrzepu zamykającego uszkodzone naczynia krwionośne,
- stan zapalny, rozpoczynający się w ciągu kilku godzin po urazie i trwający do kilku dni, jego celem jest oczyszczenie rany z martwych komórek, bakterii i innych zanieczyszczeń,
- migracja i proliferacja komórkowa, rozpoczynające się kilka dni po uszkodzeniu skóry i trwające do kilku tygodni, podczas których dochodzi do powstania ziarniny, a do rany zaczynają migrować fibroblasty wytwarzające i przebudowujące kolagen oraz komórki śródbłonka inicjujące angiogenezę (tworzenie się nowych naczyń krwionośnych),
- przebudowa blizny rozpoczynająca się kilka tygodni po urazie i mogąca trwać nawet kilka lat. W tym czasie kolagen jest przebudowywany i reorganizowany, a niewykorzystane komórki i naczynia krwionośne są usuwane. W miejscu uszkodzenia skóry tworzy się blizna próbująca naśladować prawidłową strukturę tkanki.
>> Test na CRP do zrobienia w domu
Jak pielęgnować ranę po oparzeniu?
Jeśli w ranie oparzeniowej tworzy się martwica, czasami konieczne jest jej chirurgiczne usunięcie, by mógł rozpocząć się proces regeneracji i gojenia. Leczenie operacyjne ran oparzeniowych dotyczy wszystkich oparzeń III i IV stopnia, a także niektórych oparzeń II stopnia obejmujących głębsze warstwy skóry.
W przypadku lekkich ran mogących goić się samoistnie, stosuje się jedynie leczenie zachowawcze:
- metodą otwartą – bez opatrunku, najczęściej stosowaną w przypadku oparzeń twarzy, pach czy krocza
- metodą zamkniętą – pod opatrunkiem, w tym najlepiej specjalistycznym opatrunkiem aktywnym, np. hydrożelowym, hydrokoloidowym, hydrowłóknistym, z kompleksem srebra
Zgodnie ze współczesną wiedza medyczną, nie jest wskazane stosowanie na ranę oparzeniową popularnych maści antybiotykowych, a przed doborem odpowiedniego opatrunku lekarz kieruje się następującymi zasadami:
- wysięk z rany musi być zaabsorbowany (opatrunek dobiera się do ilości wysięku),
- uchą ranę trzeba nawilżyć (to mit, że ranę trzeba osuszać, prawidłowe gojenie zachodzi w środowisku wilgotnym),
- martwica musi zostać usunięta (operacyjnie),
- infekcję trzeba wyleczyć (np. wybierając opatrunek z zawartością substancji o działaniu antymikrobiotycznym).
>> Probiotyki polecane przy antybiotykoterapii
Stan rany oparzeniowej zmienia się wraz z postępem etapów gojenia, w leczeniu domowym niezbędne jest dokonywanie regularnej oceny skóry i dostosowywanie opatrunków do jej aktualnego wyglądu – np. wraz ze zmniejszeniem się wysięku można stopniowo zastępować opatrunki wysoko chłonne na mniej chłonne, ale stymulujące gojenie. W większości przypadków pacjent z gojącą się raną oparzeniową może brać krótki, niezbyt gorący prysznic, a po delikatnym osuszeniu rany należy nałożyć na nią nowy opatrunek.
Rana po oparzeniu ropieje – co robić?
Wysięk surowiczy z rany oparzeniowej jest zjawiskiem naturalnym, zapewniającym wilgotne środowisko potrzebne w procesie gojenia oraz wspomagającym oczyszczanie uszkodzonej skóry. Prawidłowy wysięk z rany powinien być czysty, wodnisty, niezbyt nasilony, a wraz z postępem gojenia powinien się zmniejszać. Jeśli wysięk jest ropny, czyli ma kolor żółty, beżowy, mleczny, kremowy, a nawet brązowawy lub zielonkawy oraz nieprzyjemny zapach, to znak, że doszło do rozwoju zakażenia w ranie. Może się to zdarzyć np. w wyniku przekłucia pęcherza z treścią surowiczą, co zdarza się robić np. poparzonym dzieciom, ale też w wyniku nieprawidłowej pielęgnacji lub stosowania przypadkowych leków bez wskazań lekarza.
Rana objęta infekcją bakteryjną wymaga szczególnej troski – częstego oczyszczania przy pomocy soli fizjologicznej lub wskazanych przez lekarza lub farmaceutę środków antyseptycznych (zaleca się stosowanie dwóch antyseptyków o różnych substancjach czynnych, ale nie powinna to być woda utleniona ani jodyna, gdyż mają działanie podrażniające i wysuszające) oraz lawaseptycznych, a także stosowania odpowiednich opatrunków o właściwościach antybakteryjnych oraz antybiofilmowych.
