Wysiękowe zapalenie ucha u dorosłych i u dzieci – jak je leczyć?

Wysiękowe zapalenie ucha najczęściej ustępuje samoistnie, ale lubi nawracać, a u niektórych pacjentów przybiera postać procesu przewlekłego, stając się przyczyną czasowego lub trwałego niedosłuchu.

Czy wysiękowe zapalenie ucha jest groźne?

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego najczęściej rozpoznawane jest u dzieci (głównie między 6. miesiącem a 2. rokiem życia oraz w wieku przedszkolnym), sporadycznie u dzieci starszych oraz osób dorosłych. Charakteryzuje się obecnością nieropnego płynu w jamie bębenkowej, który może być przesiękiem, wysiękiem lub wydzieliną gruczołów śluzowych, przy zachowanej błonie bębenkowej (bez obecności perforacji) i przy braku ogólnych objawów zapalenia (takich jak ostry ból czy gorączka). Choroba przebiega ze stanem zapalnym wyściółki trąbki słuchowej, jamy bębenkowej i komórek powietrznych wyrostka sutkowatego i polega na zaleganiu w przestrzeniach ucha środkowego płynu, który upośledza przewodzenie dźwięku i prowadzi do utrzymywania się długotrwałego niedosłuchu. Niedosłuch w OMS u małych dzieci zazwyczaj występuje obustronnie, ma charakter przewodzeniowy o różnym stopniu nasilenia (zazwyczaj od 20 do 60 dB) i jest najczęściej spotykaną przyczyną niedosłuchu w tej grupie wiekowej. U osób dorosłych i starszych dzieci niedosłuch częściej jest jednostronny. Wysiękowe zapalenie ucha w niektórych przypadkach może doprowadzić do trwałego ubytku słuchu.

Wysiękowe zapalenie ucha – objawy

Wysiękowe zapalenie ucha często przebiega bezobjawowo lub objawy kliniczne są bardzo skąpe i dyskretne, łatwe to przeoczenia (zwłaszcza, gdy pacjentem jest małe dziecko).  Objawy wysiękowego zapalenia ucha, które mogą wystąpić, to:

• uczucie pełności w uchu,
• szumy uszne,
• odczucie przelewania się w uchu,
• stopniowo narastający niedosłuch.

Objawy wysiękowego zapalenia ucha u dzieci, które mogą zostać zauważone przez opiekunów, to niepokojące zachowania malucha, takie jak nadpobudliwość, nieposłuszeństwo, krnąbrność, głośniejsza mowa lub wydawane dźwięki, niechęć do uczestniczenia w zabawach, słabsza dźwiękowa orientacja przestrzenna. Pogorszenie słuchu może przebiegać powoli, a pierwszymi osobami zauważającymi zmiany bywają jego nauczyciele lub rodzice, na których polecenia dziecko coraz słabiej reaguje. Wysiękowe zapalenie ucha u niemowląt najczęściej wykrywane jest przypadkiem, przy kontrolnych badaniach laryngologicznych. Wysiękowe zapalenie ucha u dorosłych daje o sobie znać niepokojącymi odczuciami w uszach i pogarszającym się słuchem.

Przyczyny wysiękowego zapalenia ucha

Patofizjologia wysiękowego zapalenia ucha środkowego zazwyczaj ma związek z dysfunkcjami trąbki słuchowej Eustachiusza, której zadaniem jest przede wszystkim wyrównywanie ciśnienia w jamie bębenkowej, uniemożliwianie przedostawania się płynów z nosa i gardła do ucha środkowego oraz odprowadzanie na zewnątrz nadmiaru wydzielin. Gdy funkcje te zostają upośledzone, nabłonek wyściełający jamę bębenkową absorbuje powietrze, w jamie występuje podciśnienie i zaburzenie równowagi hydrostatycznej pomiędzy naczyniami krwionośnymi a przestrzenią pozanaczyniową, w następstwie czego dochodzi do przesięku z błony śluzowej. Nabłonek wyścielający jamę bębenkową pod wpływem podciśnienia może ulegać metaplazji, a w nowym nabłonku pojawiają się komórki kubkowe produkujące gęsty śluz o konsystencji gumy arabskiej, który następnie zalega w jamie bębenkowej (stąd angielska potoczna nazwa choroby, czyli glue ear). Czynniki ryzyka rozwoju wysiękowego zapalenia ucha środkowego to m.in.:

• przebyte ostre zapalenia ucha środkowego,
• niewydolność trąbki słuchowej,
• alergie,
• infekcje nosogardła (zakażenia Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, RSV (respiratory syncytial virus), adenowirusy),
• przerost migdałka gardłowego,
• predyspozycje rodzinne,
• rozszczep podniebienia i inne nieprawidłowości budowy twarzoczaszki,
• zespół Downa,
• zespól Kartenegera,
• wcześniactwo,
• sztuczne karmienie (niedobory IgA, zbyt wczesne włączenie kazeiny, pozycyjne zapalenie uszu z powodu poziomego ułożenia noworodka karmionego butelką),
• refluks żołądkowo-przełykowy,
• skrzywienie przegrody nosa,
• przerost małżowin nosowych.

Wysiękowe zapalenie ucha – kiedy do lekarza?

Do lekarza z wysiękowym zapaleniem ucha (lekarza POZ lub laryngologa) powinien udać się każdy dorosły pacjent, który podejrzewa u siebie stan zapalny ucha środkowego oraz rodzic, którego niepokoi postępujący niedosłuch u dziecka lub inne zachowania mogące wskazywać na problemy z uchem środkowym. Podstawą do wizyty są nawracające infekcje górnych dróg oddechowych, zwłaszcza z przedłużającymi się nieżytami nosa połączonymi z zaburzeniami zachowania dziecka lub pogorszeniem reakcji słuchowych, a także podejrzenie przerostu migdałka gardłowego.

W podstawowym badaniu otoskopowym, na wysiękowe zapalenie ucha środkowego może wskazywać m.in. żółtawe lub brunatne zabarwienie błony bębenkowej, czasem widoczny jest też płyn z pęcherzykami powietrza za błoną bębenkową. Wstępną diagnozę potwierdza się przy pomocy:

• badania pneumootoskopowego (pozwalającego na ocenę ruchomości błony bębenkowej oraz płynu zalegającego w jamie bębenkowej),
• tympanometrii (nieinwazyjnego badania słuchu opartego na analizie podatności błony bębenkowej na zmiany ciśnienia),
• badania audiometrycznego (określającego, z jakim natężeniem pacjent słyszy dźwięki o różnej częstotliwości).

Jak leczyć wysiękowe zapalenie ucha?

Wysiękowe zapalenie ucha ma tendencję do samoograniczania procesu zapalnego – u około 25 proc. dziecięcych pacjentów dochodzi do samoistnego wyzdrowienia. Niestety, nawet co trzeci wyleczony pacjent może zachorować ponownie, a u 5-10 proc. rozwija się przewlekła postać choroby. Leczenia wysiękowego zapalenia ucha zależy od wieku pacjenta, długości trwania choroby, stopnia niedosłuchu, wyników badań i innych czynników. Możliwe metody postępowania w przebiegu OMS o różnym nasileniu:

• postępowanie zachowawcze w przypadku pacjentów bezobjawowych (bez niedosłuchu) – eliminacja czynników ryzyka, np. sztucznego karmienia w nieprawidłowej pozycji, ekspozycji na dym tytoniowy, kontaktu z alergenami; rynoskopia przednia i tylna i udrożnienie nosa, ćwiczenia trąbki słuchowej mające poprawić jej drożność,
• farmakoterapia – w przypadku stwierdzenia niedosłuchu, stosuje się leki przeciwzapalne i mukolityczne, obkurczające krople do nosa i inhalacje, w niektórych przypadkach antybiotyk na wysiękowe zapalenie ucha, leki przeciwalergiczne, sterydowe, immunostymulujące i inne,
• leczenie chirurgiczne – jeśli jest taka konieczność, stosuje się adenoidektomię (chirurgiczne usunięcie migdałka gardłowego), myringotomię (nakłucie błony bębenkowej), paracentezę z założeniem drenów wentylacyjnych lub z tympanoplastyką. 

Wysiękowe zapalenie ucha – leczenie naturalne

Leczenie naturalne wysiękowego zapalenia ucha nie przynosi efektów, mimo że wysiękowe zapalenie ucha to choroba, która w wielu przypadkach ustępuje samoistnie. Małemu pacjentowi z rozpoznaniem wysiękowego zapalenia ucha, w trakcie leczenia (drenażu) lub obserwacji można jednak próbować pomóc:

• dbać o jego spokój, zdrowy sen, wypoczynek,
• ograniczyć jego kontakt z innymi dziećmi, nie wysyłać do przedszkola czy żłobka (choroba może mieć związek z infekcją wirusową lub bakteryjną),
• nie podróżować samolotem,
• nie stosować patyczków do uszu ani preparatów rozpuszczających woskowinę,
• przy założonych drenach unikać zamaczania uszu (nie wolno pływać, nurkować, trzymać głowy pod wodą),
• dbać o toaletę nosa, płukać nos solą fizjologiczną lub roztworami soli morskiej.

Czy wysiękowe zapalenie ucha jest zaraźliwe?

Wysiękowe zapalenie ucha nie jest zaraźliwe, natomiast zaraźliwa może być infekcja, jeśli wysiękowe zapalenie ucha następuje w jej przebiegu.

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego – powikłania

Choć wysiękowe zapalenie ucha często mija samoistnie, w niektórych przypadkach bywa poważnym, nawracającym problemem grożącym licznymi powikłaniami w razie zaniedbania leczenia. Długotrwałe zaleganie płynu w jamie bębenkowej może prowadzić do tymczasowego lub stałego odbiorczego ubytku słuchu. Przewlekłe podciśnienie w uchu środkowym może powodować powstanie tzw. kieszonek retrakcyjnych, w których wnętrzu gromadzi się keratyna i w efekcie rozwija się perlakowe zapalenie ucha środkowego – choroba trudna w leczeniu, dająca powikłania wewnątrzskroniowe i wewnątrzczaszkowe. Ryzyko rozwoju perlaka szacuje się na 0,5 proc. przypadków, inne możliwe powikłania to m.in. perforacje błony bębenkowej (1-5 proc.), wypadnięcie drenika do jamy bębenkowej (3-6 proc.), przewlekły ropotok (0,5 proc.). 

Ucho środkowe – typy stanów zapalnych

Zapalenia ucha środkowego różnego typu to powszechne choroby wieku dziecięcego, dotyczące nawet 95 proc. dzieci poniżej 7. roku życia. Zapalenie ucha u dorosłych rozpoznawane jest znacznie rzadziej. Najczęstszą postacią choroby, dotyczącą przede wszystkim małych pacjentów, jest ostre zapalenie ucha środkowego, czyli stan zapalny wyściółki ucha środkowego charakteryzujący się silnym bólem i wysoką temperaturą. Zarówno u dzieci, jak i u części osób dorosłych, może wystąpić przewlekłe zapalenie ucha środkowego, będące konsekwencją nieprawidłowo leczonego ostrego stanu zapalnego w przeszłości i objawiające się jako nawracające zakażenie z obecnością perforacji błony bębenkowej i z ropnym wyciekiem z ucha. Postać przewlekła zapalenia ucha stanowi znacznie większe wyzwanie terapeutyczne, wymagające nie tylko antybiotykoterapii i odpowiedniej higieny ucha, ale czasami również zabiegu chirurgicznego. Ostatnia, szczególna postać zapalenia ucha środkowego to wysiękowe zapalenie ucha środkowego (łac. otitis media secretoria, OMS) – rodzaj stanu zapalnego przebiegający zazwyczaj bez objawów ostrych (takich jak ból czy gorączka) i bez perforacji błony bębenkowej, a polegający na gromadzeniu się płynu w jamie bębenkowej, czego konsekwencją jest postępujący zanik słuchu.