Katatonia – co to jest, jakie ma objawy? Przyczyny i leczenie katatonii

Co to jest katatonia?

Sama nazwa pochodzi z greki od słów: katá – „całkowicie, w pełni” oraz tonikós – „napięty”. Najprościej mówiąc, w katatonii chodzi o zaburzenia aktywności ruchowej i kontaktu z otoczeniem – chory może albo trwać w bezruchu i milczeniu, albo przeciwnie, wykonywać nieskoordynowane, powtarzalne ruchy. Objawy te nie są osobną chorobą, ale mogą pojawić się w przebiegu różnych zaburzeń psychicznych i neurologicznych: w przebiegu depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej, autyzmu, a nawet w chorobach somatycznych, takich jak zapalenie mózgu czy zaburzenia metaboliczne.

Objawy różnych postaci katatonii

Katatonia jest zjawiskiem złożonym i nie zawsze łatwym do rozpoznania. Zespół katatoniczny jest obecnie opisywany jako dotyczący głównie sfery ruchowej. U różnych pacjentów w przebiegu różnych zaburzeń może wyglądać odmiennie.

• U części osób dominuje spowolnienie, bezruch i milczenie – jest to katatonia hipokinetyczna
• U innych przeważa pobudzenie, impulsywne, powtarzalne i „dziwaczne” zachowania – to katatonia hiperkinetyczna.
• Czasami występuje postać mieszana, w której objawy mogą się zmieniać, przechodząc od faz zahamowania do faz pobudzenia.

Katatonia może rozwijać się stopniowo – od spowolnienia i wycofania aż po pełny bezruch. U innych pacjentów pojawia się gwałtownie, np. w formie intensywnego pobudzenia lub bezruchu (ostra katatonia).

Katatonia – najczęściej obserwowane objawy

• Mutyzm – chory przestaje mówić, mimo że wcześniej komunikował się w sposób prawidłowy.
• Osłupienie – brak reakcji na otoczenie, bezruch, niemożność podjęcia działania.
• Zastyganie – nagłe zatrzymanie ruchu, czasem w nietypowej pozycji.
• Katalepsja – zesztywnienie mięśni, połączone z zastyganiem ciała oraz położeniem kończyn i wygięciem szyi, często wbrew sile grawitacji. Jej elementem może być giętkość woskowa – jeśli podniesiemy rękę chorego, pozostanie ona w tej pozycji, jakby ciało było z zastygającego wosku.
• Echolalia i echopraksja – powtarzanie słów innych osób albo naśladowanie ich gestów.
• Stereotypie – powtarzalne, pozornie bezcelowe ruchy (np. kiwanie się, kręcenie głową, potrząsanie dłońmi).
• Negatywizm – opór wobec poleceń czy prób poruszenia chorego, mimo że nie ma ku temu racjonalnej przyczyny.
• Pobudzenie katatoniczne – nagłe, intensywne, nieukierunkowane ruchy, które nie wynikają z sytuacji.
• Automatyczna uległość – bezwiedne i bezrefleksyjne wykonywanie poleceń, również tych najbardziej absurdalnych.
• Ambitendencja – równoczesne pojawienie się sprzecznych impulsów do działania, np. pacjent podaje rękę, ale jednocześnie mówi, że nie chce jej podać.
• Manieryzm – celowe, ale dziwaczne gesty i zachowania, np. salutowanie przypadkowym osobom.
• Dezorganizacja zachowania – utrata zdolności do wykonywania prostych, codziennych czynności, np. dbania o higienę czy jedzenia.

Szczególną, najgroźniejszą postacią jest katatonia złośliwa. Oprócz typowych objawów ruchowych pojawiają się wtedy także objawy ogólnoustrojowe: wysoka gorączka, skoki ciśnienia, przyspieszone tętno, zaburzenia oddychania czy odwodnienie. To stan zagrażający życiu, który wymaga pilnej pomocy medycznej.

Katatonia w ICD-10, katatonia a schizofrenia

Choć Karl Ludwig Kahlbaum, niemiecki psychiatra, który w XIX wieku wprowadził do medycyny pojęcie katatonia, opisywał ją jako zespół objawów pojawiających się w różnych chorobach, na początku XX wieku inny niemiecki lekarz Emil Kraepelin włączył katatonię do obrazu schizofrenii. To podejście sprawiło, że przez kolejne dekady katatonia była postrzegana przede wszystkim jako forma schizofrenii. W efekcie wielu pacjentów, u których występowały objawy katatoniczne, otrzymywało diagnozę schizofrenii, nawet jeśli obraz kliniczny bardziej wskazywał na inne choroby. Obecnie wiadomo, że katatonia nie pojawia się wyłącznie w przebiegu schizofrenii. W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10, obowiązującej jeszcze w części krajów, w tym w Polsce, katatonia wciąż jest zaliczana do podtypu schizofrenii lub traktowana jako jedno z zaburzeń organicznych. Lekarze stosują więc już kryteria klasyfikacji DSM-5 i ICD-11, w których dla katatonii dodano nową grupę diagnostyczną.

Przyczyny katatonii

Katatonia może pojawiać się w bardzo różnych chorobach i sytuacjach, takich jak:

• zaburzenia nastroju – depresja, choroba afektywna dwubiegunowa (szczególnie w epizodach manii i ciężkiej depresji),
• zaburzenia neurorozwojowe – np. autyzm, gdzie objawy katatoniczne mogą ujawniać się w okresie dorastania,
• choroby psychiczne – np. zaburzenia obsesyjno–kompulsyjne,
• choroby somatyczne i neurologiczne – autoimmunologiczne zapalenie mózgu, padaczka, choroby metaboliczne i genetyczne, zatrucia lekami lub substancjami psychoaktywnymi,
• reakcje na silny stres czy urazy – opisywano katatonię jako reakcję na traumatyczne wydarzenia, a nawet w przebiegu ciężkich infekcji, w tym COVID-19.
• zażywanie środków psychoaktywnych – znane są przypadki katatonii związanej z ostrym zatruciem marihuaną oraz kokainą, a także z odstawieniem alkoholu, benzodiazepin lub opioidów.

Katatonia nie jest chorobą samą w sobie, ale sygnałem, że w organizmie dzieje się coś poważnego – psychicznie albo somatycznie. 

>> Delirium tremens – co to jest „delirka alkoholowa”? Czy przejdzie sama?

Jak się diagnozuje katatonię? 

Przy podejrzeniu zespołu katatonicznego lekarz musi dokładnie zebrać wywiad, obserwować zachowanie pacjenta i sprawdzić, czy występują charakterystyczne cechy katatonii.

• Aby postawić diagnozę, konieczne jest stwierdzenie co najmniej 3 objawówz listy, w której znajdują się m.in. stupor, mutyzm, katalepsja, giętkość woskowa, negatywizm, manieryzmy, echolalia czy echopraksja.
• Katatonia może być rozpoznana jako element innej choroby psychicznej (np. schizofrenii, depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej), ale też jako objaw choroby somatycznej czy efekt działania substancji psychoaktywnych.

W praktyce klinicznej pomocnym narzędziem jest skala oceny katatonii Bush – Francis (BFCRS). To krótkie badanie, które pozwala lekarzowi ocenić obecność i nasilenie objawów katatonicznych. Dzięki temu łatwiej monitorować postępy leczenia.

Katatonia – leczenie

Katatonia mimo groźnego obrazu klinicznego zwykle dobrze reaguje na leczenie. Najważniejsze jest szybkie rozpoznanie i wdrożenie specjalistycznej terapii.

Podstawowe metody leczenia katatonii

• Benzodiazepiny – najczęściej stosuje się lorazepam (diazepam) w iniekcjach domięśniowych lub doustnie. Stan wielu pacjentów poprawia się już po pierwszych dawkach.
• Leki przeciwpsychotyczne (LPP) – jakolek alternatywny lub wspomagający w katatonii. Bywają stosowane, gdy lorazepam nie daje poprawy lub gdy objawy katatonii mają charakter ciężki lub nawracający.
• Terapia elektrowstrząsowa (ECT) – w cięższych przypadkach, przy braku odpowiedzi na leki albo w katatonii złośliwej elektrowstrząsy są bardzo skuteczne i ratują życie. Skuteczność ECT szacuje się na około 80-100%.
• Leczenie choroby podstawowej – konieczne, gdy katatonia jest związana np. z depresją, schizofrenią czy zapaleniem mózgu.

Poza standardowymi metodami badacze sprawdzają także inne leki, które mogą wspierać terapię katatonii. Obiecujące wyniki uzyskano, m.in.stosując:

• zolpidem – lek nasenny w niektórych przypadkach łagodził objawy katatonii,
• memantyna i amantadyna – leki stosowane w neurologii, wpływające na układ glutaminianergiczny,
• amisulpryd – lek przeciwpsychotyczny, używany tu w tzw. terapii wspomagającej.

Choć te metody nie należą do standardu i nie są stosowane rutynowo, wyniki badań dają nadzieję na poszerzenie możliwości leczenia w przyszłości.

W katatonii ważna jest wczesna pomoc

 Późne rozpoznanie katatonii zwiększa ryzyko powikłań: odwodnienia, zakrzepów, odleżyn, zaburzeń pracy serca czy układu oddechowego. W ciężkich przypadkach, zwłaszcza w katatonii złośliwej, brak leczenia może prowadzić nawet do zagrożenia życia. W pomocy osobie chorej ważną rolę odgrywają rodzina i bliscy – często jako pierwsi zauważają niepokojące objawy: nagłe zamilknięcie, zastygnięcie w bezruchu czy przeciwnie, nieuzasadnione pobudzenie i dziwaczne zachowania.

>> Konsultacje z psychiatrą w centrach medycznych Świat Zdrowia