Demencja i zaburzenia poznawcze – objawy, postępowanie

Nawet u 50% pacjentów powyżej 65 roku życia, zgłaszających się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, stwierdza się pogorszenie w zakresie funkcjonowania intelektualnego. Osoby te stanowią zróżnicowaną grupę, mogą należeć do bardzo różnych kategorii diagnostycznych, zarówno w zakresie zdrowia fizycznego, jak i psychicznego. Poniżej zostaną omówione różne przyczyny zaburzeń poznawczych.

Demencja (zespół otępienny) – objawy

Demencja to określenie dla grupy objawów spowodowanych chorobą mózgu, o zazwyczaj przewlekłym charakterze. Typowymi objawami demencji są zaburzenia funkcji poznawczych, tj.

• zaburzenia pamięci,
• zaburzenia myślenia,
• zaburzenia orientacji,
• zaburzenia rozumienia,
• problemy z liczeniem,
• problemy z posługiwaniem się mową,
• zaburzenia zdolności uczenia się.

Towarzyszą im inne objawy takie jak zaburzenia motywacji, trudności w kontroli emocji czy pogorszenie funkcjonowania społecznego. Aby rozpoznać otępienie powyższe objawy muszą trwać co najmniej sześć miesięcy.

Jak rozpoznać demencję?

Pacjenci w początkowych stadiach rozwijającego się zespołu otępiennego stają się często bardziej wycofani, podejmują mniej nowych działań, rodzina obserwuje, że stają się bardziej drażliwi lub zalęknieni. Z czasem otoczenie i sam pacjent zauważają zaburzenia pamięci – gubienie przedmiotów, trudności w przypominaniu sobie nazw, gorsze uczenie się, zaburzenia w orientacji w przestrzeni, szczególnie w nowym otoczeniu, np. podczas wakacji.

Jeżeli pacjent pracuje, spada jego sprawność i efektywność w wykonywaniu obowiązków. Wraz z narastaniem zaburzeń pacjenci mają coraz mniejszą orientację w bieżących faktach i wydarzeniach, początkowo dotyczących kraju czy społeczności, z czasem także odnoszących się do niego samego. Gorzej liczą, zapominają treść rozmowy czy obejrzanego filmu, gorzej rozumieją np. związki frazeologiczne, ich uwaga ulega łatwo rozproszeniu. Później pojawiają się kłopoty w wykonywaniu codziennych czynności takich jak korzystanie z telefonu, gospodarowanie pieniędzmi, przygotowanie posiłków, robienie zakupów, podróżowanie samemu, także w znanym wcześniej terenie. Narasta dezorientacja co do miejsca, czasu, sytuacji, a także swoich danych, jak wiek, adres.

W głębokich zespołach otępiennych chory jest całkowicie zależny od opieki drugiej osoby, może utracić zdolność porozumiewania się oraz poruszania.

Przyczyny zespołów otępiennych

Otępienie może być spowodowane chorobami dotyczącymi samego mózgu lub być następstwem różnych zaburzeń ogólnoustrojowych, w wyniku których mózg nie funkcjonuje prawidłowo. Wśród chorób mózgu wyróżniamy tzw. choroby pierwotnie zwyrodnieniowe, do których należy choroba Alzheimera oraz wtórne – np. uszkodzenie w wyniku powtarzających się urazów (tzw. otępienie bokserów), spowodowane guzem czy zmianami miażdżycowymi (otępienie naczyniowe).

Do przyczyn związanych ze stanem somatycznym należą np. zaburzenia funkcji tarczycy, zaburzenia elektrolitowe, niedobory witaminowe, zatrucia, np. metalami ciężkimi czy  lekami, infekcje, np. zapalenie mózgu. Część z tych stanów może być potencjalnie odwracalnych. Wśród pacjentów powyżej 65 r.ż. otępienie jest rozpoznawane u około 10%, podwajając swoją częstość co około pięć lat i osiągając rozpowszechnienie od 30 do 50% u osób powyżej 90 r.ż.                                                               

Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Jest to pierwotnie zwyrodnieniowa choroba mózgu, w której zaburzenia funkcji poznawczych rozpoczynają się podstępnie, a ich narastanie jest powolne, ale postępujące. Pogorszeniu ulega przede wszystkim pamięć, ale także uczenie się, mowa, wykonywanie złożonych czynności, funkcjonowanie społeczne, sprawność motoryczna. Z czasem nasilenie w/w objawów powoduje, że pacjent staje się niesamodzielny.

Pewne rozpoznanie otępienia typu Alzheimera daje badanie neuropatologiczne, stwierdzające obecność charakterystycznych  zmian mikroskopowych w wymaganej ilości. Rozpoznanie w czasie życia pacjenta na podstawie badania psychiatrycznego, neuropsychologicznego, badań obrazowych i laboratoryjnych daje 90% pewności.

Czas przeżycia osób z otępieniem pierwotnie zwyrodnieniowym, np. w chorobie Alzheimera zależy od wieku wystąpienia objawów, wynosi około 8 lat u osób 65 - letnich i ponad 10 u 90 - letnich.

Demencja – leczenie

Chory z zespołem otępiennym powinien być pod opieką lekarza psychiatry, który regularnie oceniałby jego stan psychiczny, pod kątem zaburzeń funkcji poznawczych oraz objawów współistniejących, takich jak depresja, lęk, zaburzenia snu, zaburzenia zachowania, a w głębszych stadiach zaburzeń psychotycznych i zaburzeń świadomości. Choć nie dysponujemy lekami, które mogą usunąć objawy otępienia, są takie, które spowalniają proces narastania zaburzeń poznawczych oraz działają na w/w współistniejące problemy, co sprawia, że opieka nad chorym i jego codzienne funkcjonowanie poprawia się.  

Pomocne jest ćwiczenie funkcji poznawczych na dostosowanym do pacjenta poziomie, np. czytanie, rozwiązywanie łamigłówek, układanie puzzli, granie np. w karty, tak długie, jak to możliwe, uczestniczenie w obowiązkach domowych, kontakty z ludźmi, wspominanie przeszłości, aktywność fizyczna, np. gimnastyka w domu czy spacery. W wielu miastach Polski działają oddziały Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera.

Łagodne zaburzenia poznawcze

Jest to rozpoznanie stosowane dla określenia grupy osób, u których zaburzenia funkcji poznawczych są bardziej nasilone niż wynikałoby to z ich wieku, natomiast nie spełniają kryteriów zespołu otępiennego. Funkcjonowanie codzienne pacjentów nie jest zaburzone, pogorszeniu zaś ulega planowanie, organizowanie, plastyczne reagowanie na zmieniające się warunki, czyli tzw. funkcje wykonawcze oraz zdolność do utrzymywania w pamięci tych elementów, które są konieczne do wykonania bieżącej czynności, czyli tzw. pamięć operacyjna.

Wpływa to na mniej sprawne wykonywanie obowiązków zawodowych i jest zauważane przez pacjenta lub jego otoczenie. Wśród osób z łagodnymi zaburzeniami funkcji poznawczych, lekarze i neuropsycholodzy starają się wyodrębnić grupę, u której łagodne zaburzenia poznawcze są pierwszym objawem rozwijającego się otępienia od osób z tzw. postacią nieprogresywną, czyli tych o których funkcje poznawcze pozostaną na podobnym poziomie przez lata.

Do czynników predestynujących do progresji w pełnoobjawowy zespół otępienny należą:

• starszy wiek,
• choroby układu krążenia,
• niższy poziom wykształcenia,
• bardziej nasilone zaburzenia poznawcze w różnych obszarach, w tym gorsza sprawność psychomotoryczna,
• bardziej zaawansowane zmiany w badaniach obrazowych ośrodkowego układu nerwowego.

Osoby z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi często przeżywają smutek, bywają apatyczne lub drażliwe. Powinny być pod opieką psychiatry i neuropsychologa w celu monitorowania zarówno samych zaburzeń poznawczych, jak i możliwych zaburzeń współistniejących, np. depresji. Obecnie nie dysponujemy specyficznymi metodami leczenia; pacjenci powinni wdrażać przede wszystkim metody niefarmakologiczne, takie jak treningi funkcji poznawczych, aktywność fizyczna dostosowana do możliwości, dbanie o prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego i glikemii.

Osoby z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi często przeżywają smutek, bywają apatyczne lub drażliwe.

Zespół funkcjonalnych zaburzeń poznawczych

Określenie to nie jest zawarte w klasyfikacji chorób, stanowi próbę nazwania grupy osób, których funkcjonowanie poznawcze badane przy użyciu obiektywnych skal, a także badania obrazowe ośrodkowego układu nerwowego są prawidłowe, natomiast subiektywnie doświadczają one zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, które są dla nich źródłem dyskomfortu, utrudniają codzienne życie osobiste i zawodowe. Osoby te często znajdują się  w  przewlekle trudnej sytuacji, a jednocześnie mają skłonność do perfekcjonizmu i stawiania sobie wysokich wymagań. Pomocne może być wsparcie psychologiczne, treningi relaksacyjne, aktywność fizyczna, mindfulness.

Zaburzenia poznawcze w wyniku starzenia się

Wraz z wiekiem maleje waga i objętość mózgu z powodu redukcji liczby neuronów i ich objętości, spada także ilość połączeń synaptycznych. Powoduje to  pogorszenie pamięci, zdolności uczenia się orientacji przestrzennej, nazywania i rozumienia słów, a także planowania, podtrzymywania i modyfikacji pod wpływem zmian różnych czynności. Dynamika tych zmian jest powolna i u wielu osób nigdy nie osiąga nasilenia zespołu otępiennego.