Cukrzyca – objawy, przyczyny, dieta, badania. Jak rozpoznać i leczyć cukrzycę?

Kiedy mówimy o cukrzycy?

Cukrzyca jest związana ze zbyt wysokim poziomem cukru, czyli glukozy, we krwi. Prawidłowy poziom glukozy we krwi na czczo wynosi 70 – 99 mg/dl (3,9 – 5,5 mmol/l). Wynik w przedziale 100 – 125 mg/dl (5,6 – 6,9 mmol/l) określany jest jako nieprawidłowa tolerancja glukozy i stan przedcukrzycowy. Wynik powyżej125 mg/dl (7,0 mmol/l), który zostanie uzyskany podczas dwukrotnego badania poziomu glukozy (w dwa osobne dni), wskazuje na cukrzycę.

Rodzaje cukrzycy

Cukrzycę dzieli się na kilka typów – inne są przyczyny i okoliczności ich występowania, częściowo różne także objawy. Dwa główne typy cukrzycy to: 

• cukrzyca typu 1.
• cukrzyca typu 2.

Inne rodzaje cukrzycy to:

• cukrzyca ciężarnych
• cukrzyca monogenowa, tzw. MODY
• cukrzyca typu LADA

Cukrzyca typu 1. i 2. – przyczyny

Cukrzyca typu 1. (cukrzyca insulinozależna) jest chorobą autoimmunologiczną, rozwija się najczęściej w młodym wieku (zwykle ujawnia się do 14. roku życia). Organizm w procesie autoimmunologicznym niszczy komórki beta wysp Langerhansatrzustki, których funkcją jest produkcja insuliny. W konsekwencji insulina przestaje być wytwarzana, przez co glukoza nie może być prawidłowo wchłaniana przez komórki i rośnie jej poziom we krwi. Prowadzi to do hiperglikemii, czyli zbyt wysokiego poziomu cukru we krwi.

Cukrzyca typu 2. (cukrzyca insulinoniezależna) jest chorobą metaboliczną. Zwykle jest to typ cukrzycy rozwijający się u dorosłych, chociaż coraz częściej zaczyna dotyczyć już nawet nastolatków. Organizm zachowuje zdolność (lub częściową zdolność) wytwarzania insuliny, ale staje się oporny na działanie tego hormonu. W pierwszej fazie choroby występuje insulinooporność. Komórki organizmu stają się niewrażliwe na insulinę, w rezultacie cukier nie jest prawidłowo wchłaniany i zostaje we krwi. Przez słabą reakcję komórek narządów na insulinę trzustka zaczyna produkować coraz większe ilości insuliny, żeby obniżyć poziom glukozy we krwi. Stopniowo jednak zdolność trzustki do produkcji insuliny się wyczerpuje.

Cukrzyca – objawy

Pierwsze objawy cukrzycy są niespecyficzne i często bagatelizowane przez pacjentów. Należą do nich:

• wzmożone pragnienie (polidypsja);
• suchość w ustach;
• częste napady głodu;
• nagłe zmiany masy ciała (wzrost lub spadek);
• częste oddawanie moczu – zwłaszcza w nocy;
• zmęczenie, apatia, senność, problemy z koncentracją;
• nawracające infekcje, szczególnie grzybicze infekcje intymne, skóry i jamy ustnej;
• trudno gojące się rany i zmiany skórne;
• ciemne przebarwienia na skórze.

Objawy cukrzycy typu 1. występują gwałtownie i szybko, mogą się rozwinąć w ciągu kilku tygodni. Często występują wtedy podane wyżej objawy cukrzycy, ale również początkowym objawem, który może się ujawnić, jest kwasica ketonowa i śpiączka. Dodatkowo mogą wystąpić nudności, wymioty, bóle brzucha i wyczuwalny zapach acetonu z ust. Takie objawy wymagają szybkiego wdrożenia leczenia, gdyż mogą prowadzić do zgonu.

W przypadku cukrzycy typu 2. objawy są różnorodne, mało specyficzne – cukrzyca typu 2. może rozwijać się latami, a pierwszymi zauważalnymi objawami mogą być już powikłania cukrzycowe. Często wykrywana jest przypadkowo w badaniach przesiewowych lub podczas diagnozy innych schorzeń, np. zaburzeń lipidowych czy układu sercowo-naczyniowego.

Jak zdiagnozować cukrzycę? Badania

Podstawowymi badaniami diagnostycznymi w kierunku stwierdzenia cukrzycy są:

• pomiar poziomu glukozy we krwi na czczo;
• doustny test tolerancji glukozy (OGTT);
• badanie poziomu hemoglobiny glikowanej (HbA1c)

Badanie poziomu glukozy we krwi. Jak się przygotować do badania?

Podstawowym i najczęściej wykonywanym badaniem diagnostycznym jest pomiar poziomu glukozy we krwi na czczo. By przygotowac się do badania:

• bądź na czczo – minimum 8 godzin, a najlepiej 12 godzin od ostatniego posiłku;
• pij niegazowaną wodę – ogranicz kawę, herbatę, soki i słodkie napoje;
• dzień przed badaniem i w dniu badania ogranicz wysiłek fizyczny;
• na badanie przyjdź wcześniej i odpocznij 10-15 min;
• unikaj wprowadzania diet na kilka dni przed badaniem (chyba że takie jest zalecenie lekarza);
• jeśli przyjmujesz jakiekolwiek leki – poinformuj o tym lekarza przed badaniem.

Doustny test tolerancji glukozy (OGTT)

Na początku badania pobierana jest próbka krwi, w której oznaczane jest stężenie glukozy na czczo. Następnie pacjentowi jest podawany do wypicia wodny roztwór zawierający 75 g glukozy, który należy spożyć w ciągu 5 minut. Po odczekaniu 120 minut ponownie pobierana jest próbka krwi i oznaczane jest w niej stężenie glukozy. Podczas tego czasu nie wolno jeść ani pić, wykonywać wysiłku fizycznego czy palić papierosów. Wynik testu jest prawidłowy, kiedy wartość pomiaru na czczo wynosi poniżej 100 mg/dl (5,6 mmol/l), a po upływie 120 minut poniżej 140 mg/dl (7,8 mmol/l).

Jeżeli stężenie glukozy we krwi po upływie 120 minut mieści się w przedziale:

• 140 mg/dl (7,8 mmol/l) do 199 mg/dl (11,1 mmol/l) – oznacza to stan zagrożenia cukrzycą (tzw. stan przedcukrzycowy),
• powyżej 200 mg/dl (11,1 mmol/l) – jest podstawą do rozpoznania cukrzycy.

Hemoglobina glikowana (HbA1c)

Pomiar hemoglobiny glikowanej pozwala określić średnie stężenie glukozy we krwi przez ostatnie 2–3 miesiące. Hemoglobina glikowana powstaje w procesie glikacji, kiedy glukoza przyłącza się do hemoglobiny w czerwonych krwinkach. Im wyższy poziom glukozy we krwi, tym więcej jej wiąże się z hemoglobiną. Badanie to jest zwykle wykorzystywane w ocenie ryzyka powikłań cukrzycy oraz do monitorowania skuteczności leczenia. 
Normy HbA1c mogą się różnić w zależności od laboratorium, ale zwykle wartości powyżej 6,5% (48 mmol/mol) są jednym z kryteriów rozpoznania cukrzycy. U pacjentów z cukrzycą, którzy mają wdrożone leczenie, zaleca się zwykle, by utrzymywane były wartości HbA1c ≤ 7% (≤ 53 mmol/l).

Cukrzyca – powikłania

Można wyróżnić ostre i przewlekłe powikłania cukrzycy.

Powikłania ostre cukrzycy

• Hiperglikemia – występuje, kiedy poziom glukozy we krwi na czczo wynosi powyżej 100 mg/dl (5,5 mmol/l) oraz 2 godziny po posiłku powyżej 140 mg/dl (7,8 mmol/l). Osoba odczuwa zwykle suchość w jamie ustnej, znacznie wzmożone pragnienie oraz zwiększenie ilości oddawanego moczu. Mogą pojawić się też zmęczenie, osłabienie, senność, ból głowy i problemy z koncentracją.
• Hipoglikemia – występuje, kiedy poziom glukozy we krwi na czczo wynosi poniżej 70 mg/dl (3,9 mmol/l). Występujące objawy to zwykle nadmierne pocenie, drżenie mięśni (głównie rąk i nóg), bladość, kołatanie serca, niepokój, zawroty głowy, nudności. Często występuje też tzw. wilczy apetyt.
• Kwasica ketonowa – rozwija się na skutek znacznego niedoboru insuliny i zaburzeń metabolizmu węglowodanów, tłuszczów i równowagi kwasowo-zasadowej oraz wodno-elektrolitowej. Charakterystycznym objawem jest zapach acetonu z ust, występuje też nadmierne pragnienie, osłabienie, senność, nudności. Wymaga pilnego leczenia w warunkach szpitalnych.
• Śpiączka ketonowa – następstwo nieleczonej kwasicy ketonowej.

Powikłania przewlekłe

Powikłania przewlekłe cukrzycy najczęściej dotyczą uszkodzeń naczyń krwionośnych.

Mikroangiopatia cukrzycowa to uszkodzenia małych naczyń krwionośnych:

• retinopatia cukrzycowa – dochodzi do uszkodzenia naczyń włosowatych i siatkówki oka, co prowadzi do obrzęków, odwarstwiania siatkówki i krwawień.
• neuropatia cukrzycowa – uszkodzenia nerwów ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Najczęściej występujące powikłanie przewlekłe.
• nefropatia cukrzycowa – uszkodzenia naczyń w obrębie nerek.

Makroangiopatia cukrzycowa to zmiany w dużych naczyniach krwionośnych. Może sprzyjać wystąpieniu miażdżycy, udaru czy zawału serca.

Do powikłań przewlekłych można też zaliczyć inne jak:

• zmiany skórne – głównie mogą pojawić się zmiany zanikowe skóry, pęcherzyca cukrzycowa, rogowacenie skóry, a także zwiększona podatność na infekcje grzybicze i bakteryjne skóry;
• stopa cukrzycowa – powstaje na skutek długotrwałych zaburzeń metabolicznych, które prowadzą do uszkodzeń naczyń krwionośnych, nerwów i tkanek miękkich w obrębie stóp. Dochodzi do powstawania owrzodzeń i trudno gojących się ran, często ulegających nadkażeniu;
• zmiany kostno-stawowe – może dochodzić do zmniejszenia gęstości kości i ograniczenia ruchomości stawów, a także do rozwoju zmian zwyrodnieniowych.

>> Powikłania cukrzycy – rodzaje, przyczyny, zapobieganie, leczenie

Cukrzyca – leczenie

Terapia cukrzycy typu 1.

Cukrzyca typu 1. wymaga leczenia insuliną do końca życia, nawet w okresie remisji. Taka terapia polega na systematycznym podawaniu insuliny z wykorzystaniem wielokrotnych podskórnych wstrzyknięć insuliny (z użyciem pena) lub ciągłego podskórnego wlewu insuliny z użyciem pompy insulinowej. Bardzo ważnym elementem jest umiejętność samodzielnego dobrania ilości podawanej insuliny w zależności od zawartości węglowodanów, tłuszczów i białek w posiłkach, wyjściowego poziomu glikemii oraz planowanej aktywności fizycznej. Dlatego ważna jest samokontrola – regularne i zgodne z wytycznymi pomiary poziomu glukozy z użyciem glukometru. 
Oprócz insulinoterapii diabetolog może zalecić też dodatkowo stosowanie leków z grupy inhibitorów SGLT-2, agonistów receptora GLP-1 czy metforminy w zależności od indywidualnej oceny korzyści klinicznych dla pacjenta.
Obecnie w fazie badań znajduje się przełomowa terapia, które zakłada brak konieczności podawania u pacjentów z cukrzycą typu 1. insuliny. Polega ona na umieszczeniu w przedramieniu pacjenta modyfikowanych genetycznie komórek produkujących insulinę, pozyskiwanych od dawców lub z komórek macierzystych. Terapia jest obiecująca, ale wymaga jeszcze wielu badań.

Terapia cukrzycy typu 2. 

W leczeniu cukrzycy typu 2., jeżeli wyniki badań na to pozwalają, początkowo wprowadza sięzmianę stylu życia. Ważna jest odpowiednio zbilansowana dieta, regularna aktywność fizyczna (dostosowana do wieku i stanu zdrowia pacjenta) i redukcja masy ciała. Należy regularnie mierzyć poziom cukru we krwi, pomocne dla pacjenta może być również prowadzenie dzienniczków samokontroli cukrzycy. Takie zmiany stylu życia powinny być utrzymywane, nawet jeżeli będzie już konieczność wprowadzenia leczenia farmakologicznego.
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego lekiem pierwszego wyboru jest metformina – stosowana u pacjentów z insulinoopornością, ale u których trzustka produkuje jeszcze insulinę. Gdy monoterapia przestaje być skuteczna, konieczne jest dołączenie kolejnych leków wspomagających jej działanie. Często konieczne jest stosowanie jednocześnie 2-3 leków z różnych grup terapeutycznych.
Do leków stosowanych w leczeniu cukrzycy typu 2. należą:

• pochodne sulfonylomocznika (gliklazyd, glimepiryd, glipizyd),
• inhibitory DPP-4 (sitagliptyna, linagliptyna),
• glitazony (pioglitazon)
• czy glinidy (repaglinid, nateglinid).

Do nowych leków stosowanych w leczeniu cukrzycy typu 2. zaliczane są:

• inhibitory SGLT-2 (flozyny) – dapagliflozyna, empagliflozyna, kanagliflozyna, ertugliflozyna. Jest to nowa generacja leków, obniżają one poziom cukru poprzez zwiększenie wydalania glukozy z moczem. Wspomagają też obniżenie masy ciała i niewielkie obniżenie ciśnienia tętniczego u pacjentów z cukrzycą;
• agoniści receptora GLP-1 – semaglutyd, dulaglutyd, liraglutyd. Zwiększają uwalnianie insuliny poprzez wiązanie się z receptorami w komórkach beta trzustki. Ze względu na to, że receptory GLP-1 znajdują się również w podwzgórzu, działanie leku może zmniejszyć uczucie głodu i wspomóc redukcję masy ciała u pacjentów z cukrzycą.

Gdy ich działanie staje się zbyt słabe, dołącza się również insulinoterapię.

>> Czy jest metformina bez recepty? Farmaceuci Apteline odpowiadają

Cukrzyca – profilaktyka

• W zapobieganiu cukrzycy ważna jest aktywność fizyczna – powinna być odpowiednio dobrana do stanu zdrowia i wieku.
• Ważne jest również przestrzeganie odpowiednio dobranej, zbilansowanej diety. Posiłki powinny być spożywane regularnie o stałych porach. Należy ograniczyć słodycze, węglowodany o wysokim indeksie glikemicznym oraz nasycone kwasy tłuszczowe, dieta powinna być za to bogata w warzywa i nasiona. Najlepiej wypijać co najmniej 2 litry wody niegazowanej na dzień.
• Bardzo ważne są również regularnie wykonywane profilaktyczne badania, które pozwalają na wykrycie cukrzycy na wczesnym etapie.

Cukrzyca w Polsce – statystyki

• W 2018 r. w Polsce było 2,9 mln dorosłych chorych na cukrzycę, czyli co jedenasty dorosły. Obecnie jest to już około 3 mln chorych. Szacuje się że do 2030 roku cukrzyca może dotknąć co dziesiątą osobę dorosłą.
• Na cukrzycę w naszym kraju choruje już ponad 1,3 mln dorosłych mężczyzn i ponad 1,6 mln dorosłych kobiet.
• W Polsce odnotowuje się największy wzrost zachorowalności na cukrzycę typu 1. w Europie. W szczególności dotyczy to dzieci (1 na 200–250 dzieci), gdzie u ponad 90% przypadków nie występują obciążenia genetyczne.
• W podziale na województwa najwięcej chorych na cukrzycę na 1000 mieszkańców jest w województwach śląskim – 103 i łódzkim – 101,4 a najmniej w województwach podlaskim – 78,5 i podkarpackim – 79,5.

>> Polipragmazja, czyli nieprawidłowe przyjmowanie wielu leków. Zdarza się nie tylko u starszych osób