Lunatykowanie, inaczej somnambulizm lub sennowłóctwo, częściej zdarza się u dzieci niż u dorosłych. W głębokim śnie lunatyk wstaje z łóżka, może zacząć się ubierać lub pakować do szkoły, popłakiwać, oddawać mocz. Zwłaszcza dla dziecka czynności wykonywane podczas lunatykowania mogą być niebezpieczne. Czy lunatykowanie można leczyć?
Lunatykowanie – u dzieci, u dorosłych, po alkoholu. Dlaczego ludzie lunatykują?
Lunatyzm – co to jest?
Somnambulizm, inaczej sennowłóctwo lub lunatyzm (lunatykowanie), to zaburzenie występujące w śnie głębokim. Pacjent wstaje z łóżka w czasie snu, chodzi po pokoju lub domu, wykonuje różne, czasem złożone czynności bez wybudzania się, czyli przy braku lub ograniczonej świadomości. Lunatykowanie jest typowe przede wszystkim dla wieku rozwojowego – szacuje się, że epizody sennowłóctwa występują aż u 22-47% dzieci i wczesnych nastolatków (większy odsetek przypadków jest wśród dzieci z lunatyzmem w wywiadzie rodzinnym) i zazwyczaj ustępują po 14. roku życia. W rzadkich przypadkach lunatyzm utrwala się i występuje również w okresie dorosłości (średnio u 1-2% populacji), ale również wtedy stopniowo ustępuje – u seniorów epizody lunatykowania są sporadyczne.
Objawy lunatykowania – jak wygląda epizod?
Epizod somnambulizmu rozpoczyna się w fazie głębokiego snu NREM, czyli najgłębszego snu – ze zwolnionym metabolizmem, oddechem i rytmem serca, obniżonym ciśnieniem krwi i wolniejszą pracą układu trawienia. Najczęściej dzieje się to do trzech godzin po zaśnięciu. Charakterystyczne cechy somnambulizmu to:
- niewielkie wzbudzenie wegetatywne lunatykującego człowieka (zdecydowanie mniejsze niż w przypadku lęków nocnych)
- wysoki poziom aktywności (pacjent wstaje, opuszcza łóżko, chodzi po pomieszczeniu, wykonuje proste lub złożone czynności)
Najczęściej lunatyk siada na łóżku, wstaje, zaczyna wędrówkę po pokoju lub przechodzi do innych pomieszczeń. Ma otwarte oczy, ale obserwatorzy określają jego spojrzenie jako nieobecne, często mówi też coś niezrozumiale lub wypowiada przypadkowe słowa. Porusza się, ale wydaje się zdezorientowany, może wpadać na przedmioty, nie reaguje na słowa i dotyk innych osób lub reaguje na nie nerwowo.
Lunatyk nie odzyskuje świadomości w trakcie epizodu, wykonuje znane czynności automatyczne, np. pakuje się do szkoły, przygotowuje jedzenie, myje zęby, ubiera się. Może zagrozić swemu bezpieczeństwu i nieświadomie wyjść z domu, a nawet próbować prowadzić samochód. Epizody zwykle trwają krótko, od kilku do kilkunastu minut, rzadziej ponad pół godziny. Charakterystyczna jest niepamięć po przebudzeniu.
>> Paraliż senny — skąd się bierze i jak sobie radzić?
Lunatykowanie u dzieci
Epizody somnambulizmu u dzieci są zwykle łagodne, choć bywają częste (z największym natężeniem między 12. a 14. rokiem życia), po czym ustępują. Charakterystyczne cechy lunatykowania u dzieci to m.in.:
- ruchy są na ogół wolne i niezbyt sprecyzowane (u dorosłych częściej są szybkim, precyzyjnym odwzorowaniem codziennych czynności)
- lunatykujące dzieci zazwyczaj łagodnie i bez oporu reagują na próby odprowadzenia do łóżka (niektóre dzieci oraz osoby dorosłe częściej zachowują się nerwowo, protestują, czasem nawet krzyczą)
- zdarza się, że lunatykujące dziecko płacze lub oddaje mocz w miejscach do tego nieprzeznaczonych (np. do szafy lub na dywan)
- do niebezpiecznych zachowań w czasie lunatykowania u dzieci można zaliczyć np. próby wyjścia z pokoju przez okno, wspinanie się na regały, ściąganie z szafek ciężkich przedmiotów
- wybudzone z somnambulizmu dziecko reaguje płaczem, bywa zdezorientowane i przestraszone, czasem agresywne
Dlaczego ludzie lunatykują?
Przyczyny somnambulizmu mogą być różnorodne i złożone. Wydaje się, że u większości pacjentów są kombinacją czynników genetycznych, środowiskowych, psychologicznych i fizjologicznych i mogą obejmować:
- dziedziczność: dzieci, w których rodzinach były przypadki sennowłóctwa, lunatykują nawet dwa razy częściej niż te, u których rodziców i rodzeństwa somnambulizm nie występuje
- niedobór snu: brak odpowiedniej ilości snu, nieprawidłowe wzorce snu, zaburzenia rytmu snu, bezdech senny
- stres: to jedna z najważniejszych przyczyn zaburzeń snu, w tym lunatykowania
- zmęczenie fizyczne lub psychiczne
- nadmierne spożycie alkoholu lub leków (niektóre z wyzwalaczy epizodów lunatyzmu to alkohol, paroksetyna, kwetiapina, zolpidem, wodzian chloralu, dezypramina, lit, olanzapina, bupropion, topiramat, propranolol)
- zmiany środowiskowe: zmiany w otoczeniu, dalekie podróże, zmiany warunków życia, zmiany w rodzinie, zmiana pracy lub szkoły
- stan psychiczny: depresja, zaburzenia lękowe i inne mogą zwiększać ryzyko wystąpienia lunatyzmu
- przyczyny neurologiczne: somnambulizm może występować u chorych m.in. na padaczkę i chorobę Parkinsona
Lunatykowanie – do jakiego lekarza pójść?
Jeśli rodzice zgłaszają się z lunatykującym dzieckiem do lekarza POZ, przyczyną ich niepokoju najczęściej jest duże natężenie epizodów lunatykowania lub ryzykowne zachowania w trakcie, np. próby wychodzenia nocą z domu, oddawanie moczu w nietypowych miejscach, zachowania agresywne, krzyki, płacz dziecka. W przypadku szukających pomocy dorosłych częstą przyczyną jest współwystępowanie somnambulizmu z innymi zaburzeniami snu, co utrudnia życie. Diagnostyka lunatykowania zazwyczaj nie jest trudna, zwłaszcza jeśli z pacjentem zgłasza się osoba, która jest świadkiem zachowań w trakcie snu i może je dokładnie opisać lekarzowi. Leczenie lunatykowania może być jednak długotrwałe i wymagać współpracy specjalistów z dziedziny psychologii i psychiatrii, czasem też neurologii.
Jak leczyć lunatykowanie
Postępowanie w somnambulizmie zależy od nasilenia objawów. Zwykle nie ma potrzeby leczenia farmakologicznego, natomiast ważna jest edukacja rodziny. Trzeba wiedzieć, co może wyzwalać epizody lunatyzmu i zabezpieczyć miejsce, w którym śpi dziecko. Możliwe zalecenia to:
- układanie dziecka do snu na niskim łóżku lub materacu na podłodze
- usuwanie z podłogi przedmiotów, o które nocą dziecko mogłoby się potknąć
- zabezpieczanie okien, by dziecku nie udało się ich samodzielnie otworzyć
- zamykanie drzwi wejściowych na klucz
- uniemożliwianie dostępu do niebezpiecznych sprzętów, takich jak kuchenka, piekarnik
- pilnowanie, by dziecko przed snem skorzystało z toalety
Somnambulicy powinni przestrzegać zasad higieny snu, czyli przede wszystkim:
- utrzymywać stałe pory zasypiania i budzenia (łącznie z weekendami)
- dbać, by sen miał odpowiednią długość i jakość (brak bodźców dźwiękowych czy świetlnych w sypialni)
- ograniczyć czas spędzany przed ekranem telewizora, komputera, smartfonu w ciągu dnia, a przede wszystkim wieczorem, przed snem
- wprowadzić przed snem stałe rytuały – to przygotuje organizm do snu
- unikać aktywności fizycznej na 2 godziny przed snem
- po godzinie 15 unikać spożywania napojów z kofeiną (kawa, cola, napoje energetyczne i inne) i ciężkostrawnych posiłków
>> Jak spać, żeby się wyspać – ile godzin snu potrzebujemy?
W uzasadnionych przypadkach lekarze przepisują pacjentowi leki. Zwykle nasenne z grupy benzodiazepin (np. diazepamem lub klonazepam), zdania na temat terapii trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi (imipramina) oraz selektywnymi inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny (sertralina, paroksetyna) są podzielone.
Niektórzy lekarze zalecają metodę behawioralną: dziecko budzi się około 15 minut przed typową godziną występowania epizodu lunatyzmu i utrzymuje przez kilka minut w stanie czuwania, a następnie pozwala się mu spokojnie zasnąć.
