Wyprysk kontaktowy – czy zawsze jest objawem alergii?

Czym jest wyprysk kontaktowy?

Wyprysk kontaktowy to nie jednostka chorobowa, ale zbiorcze określenie dla powierzchownego stanu zapalnego skóry, wywołanego przez czynniki różnego typu, ale wykazującego podobieństwa obrazu klinicznego i przebiegu. Jest jednym z najczęstszych schorzeń dermatologicznych, z jakimi spotykają się lekarze w swojej praktyce, a określenie „kontaktowy” oznacza, że prowokowany jest przez bezpośredni kontakt z czynnikiem wywołującym. Na podstawie etiopatogenezy wyprysku kontaktowego, rozróżnia się dwie jego postacie:  

• wyprysk kontaktowy alergiczny,
• wyprysk kontaktowy niealergiczny (wyprysk z podrażnienia).

Częstość występowania obu postaci wyprysku kontaktowego jest zbliżona, ale zdarza się, że w literaturze i słownikach hasło „wyprysk kontaktowy” definiowane jest jako synonim alergicznego kontaktowego zapalenia skóry (ACD), czyli wyprysku o podłożu alergicznym.

>> AZS i skóra alergiczna

Wyprysk kontaktowy alergiczny

Alergiczny wyprysk kontaktowy, czyli alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (ACD) jest skutkiem kontaktu skóry z substancją, na którą organizm reaguje nadwrażliwością. Alergenów kontaktowych w otoczeniu człowieka są setki, ale najczęściej rozpoznawana jest alergia kontaktowa na:

• nikiel (m.in. biżuteria, zegarki, sprzączki, naczynia, sztućce, aparaty ortodontyczne),
• chrom (metale, cement, naturalna skóra stosowana do produkcji odzieży czy galanterii skórzanej),
• składniki perfum (np. mech dębowy, balsam peruwiański),
• formaldehyd (lakiery do paznokci, odzież),
• lateks (rękawiczki, kostiumy, bielizna),
• barwniki (kosmetyki, farby do włosów, farby do tatuażu),
• niektóre leki (neomycyna, benzokaina),
• kalafonię (papier, kleje, narzędzie dla muzyków),
• lanolinę (kosmetyki).

W alergicznym kontaktowym zapaleniu skóry mówimy co prawda o wpływie alergenów, ale mechanizm reakcji immunologicznej zapoczątkowują tak naprawdę hapteny, czyli związki drobnocząsteczkowe (inaczej: antygeny cząstkowe lub resztkowe), wchodzące w skład substancji, na którą pacjent jest uczulony. I tak np. hapteny niklowe w zegarku penetrują skórę na nadgarstku człowieka i łączą się z jej własnymi białkami, w wyniku czego powstaje alergen rozpoznawany przez swoiste limfocyty układu immunologicznego jako „wróg” i wywołujący reakcję alergiczną w postaci wyprysku kontaktowego. Ponieważ alergen wytwarzany jest z haptenu i białek własnych organizmu pacjenta, w ACD rozwój odczynu nie jest natychmiastowy, pierwsze objawy zauważalne są dopiero po kilkunastu lub kilkudziesięciu godzinach od ekspozycji.

>> Kwalifikacja do immunoterapii – testy skórne. Czy odczulanie jest dla każdego?

Wyprysk kontaktowy niealergiczny

Powstaje na skutek bezpośredniego kontaktu skóry z substancjami drażniącymi, które po dłuższej ekspozycji działają niszcząco na barierę ochronną naskórka i prowadzą do wydzielenia prozapalnych cytokin z uszkodzonych karatynocytów (komórek naskórka pochodzenia ektodermalnego). Gdy choroba ma ostry przebieg, nazywana bywa toksycznym wypryskiem kontaktowym, jej druga postać to przewlekły wyprysk kontaktowy. Substancje działające drażniąco na skórę nie są alergenami, a mechanizm powstawania wyprysku nie ma podłoża immunologicznego. Odczyn zapalny ma charakter nieswoisty, czyli może się rozwinąć u większości osób narażonych na dużą dawkę czynnika drażniącego, zwłaszcza silnie toksycznego, wywołującego ostrą postać choroby, choć wrażliwość na dany czynnik zależy od predyspozycji osobniczych. Wyprysk przewlekły najczęściej dotyczy osób, które mają długotrwały kontakt z substancjami drażniącymi, a ich obowiązki zawodowe wymagają częstego mycia rąk (np. pielęgniarki, kucharze, sprzątacze itp.). Zmiany skórne w wyprysku kontaktowym z podrażnienia mogą powstać w wyniku mechanicznego lub chemicznego działania substancji drażniących, a pośród tych spotykanych najczęściej wymienia się:

• mydła i detergenty,
• alkohole i środki odkażające,
• kwasy i ługi,
• farby, tusze i werniksy,
• rośliny,  głównie skórki z owoców cytrusowych, cebulki kwiatów, warzywa (cebula, czosnek), ananasy, kwiaty (pelargonia, irysy),
• środki owadobójcze i grzybobójcze,
• leki stosowane zewnętrznie, np. dziegcie, nadmanganian potasu, fiolet goryczki, związki rtęci, związki nieorganiczne (bromki, chlorki),
• smary, oleje techniczne, rozpuszczalniki, benzyna,
• żywice i kleje,
• cement, beton, gips,
• nawozy sztuczne,
• włókna szklane,
• woda – naturalny związek pierwotnie drażniący, działający na skórę poprzez rozpuszczenie higroskopijnych substancji powierzchownych skóry, podczas gdy sole magnezu i żelaza odkładają się w jej fałdach.

Czas rozwoju wyprysku kontaktowego niealergicznego bywa różny, w przypadku substancji silnie drażniących może pojawić się natychmiast po kontakcie ze skórą. W większości przypadków rozwija się jednak po długim, czasem wieloletnim stykaniu się z łagodniejszymi podrażniaczami.

>> Preparaty na alergię

Jak często występuje wyprysk kontaktowy?

Trudno jednoznacznie określić częstotliwość występowania wyprysku alergicznego i niealergicznego w populacji, gdyż wiele łagodnych przypadków nie jest konsultowanych z lekarzami, wiele ma też charakter sporadyczny, a pacjenci unikają nawrotów skutecznie unikając kontaktu z substancją drażniącą lub uczulającą. Można jednak śmiało powiedzieć, że wyprysk kontaktowy obu typów staje się problemem coraz bardziej powszechnym. Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia stanowi już około 90% ogółu wszystkich zawodowych chorób skóry, natomiast alergie kontaktowe mogą dotyczyć nawet 50% populacji, przy czym istotną grupę chorych stanowią seniorzy – z powodu zjawiska immunosenescencji, czyli zmian w układzie odpornościowym związanym ze starzeniem się organizmu, kontaktowe reakcje alergiczne rozpoznawane są już nawet u co trzeciego z nich.  

>> Alergia na kosmetyki. Jak rozpoznać uczulenie?

Wyprysk kontaktowy u dziecka

U dzieci rozpoznawane jest przede wszystkim kontaktowe zapalenie skóry o podłożu alergicznym (np. wyprysk kontaktowy po kontakcie z przedmiotami zawierającymi nikiel obserwuje się nawet u kilkulatków), wyprysk kontaktowy z podrażnienia obserwuje się rzadko, oczywiście przede wszystkim z powodu braku dostępu do substancji o oddziaływaniu toksycznym. Wyprysk alergiczny nie ma podłoża genetycznego i nie występuje rodzinnie,  odsetek zachorowań jest nieco większy u dzieci z atopowym zapaleniem skóry, ze względu na uszkodzenia naskórka i łatwiejszą drogę wnikania alergenów (haptenów). 

Wyprysk kontaktowy – objawy

Wyprysk kontaktowy na tle alergicznym i niealergicznym mają podobny przebieg i obraz kliniczny, dlatego bywają mylnie rozpoznawane przez samych pacjentów, a czasem też przez lekarzy. W obu przypadkach charakterystyczne objawy skórne powstają w miejscu bezpośredniego kontaktu skóry z substancją uczulającą lub drażniącą, czyli np. na nadgarstku pod zegarkiem, na szyi pod łańcuszkiem, w uszach z kolczykami czy na dłoniach w wyniku częstego ich namydlania, rzadziej na większej powierzchni ciała. Wyprysk kontaktowy na twarzy, a zwłaszcza w okolicach oczu, bywa szczególnie dokuczliwy, gdyż skóra w tym miejscu jest kilkukrotnie cieńsza niż na reszcie ciała. W przebiegu wyprysku o charakterze ostrym, zazwyczaj wyróżnia się kilka faz rozwoju choroby, obejmujących:

1. etap rumieniowo-obrzękowy, czyli faza pojawienia się świądu, zapalnego rumienia, grudek wysiękowych, pęcherzy i obrzęku w miejscu kontaktu z czynnikiem wywołującym;
2. etap wysiękowy, gdy dochodzi do erozji (pękania) pęcherzyków na powierzchni skóry i sączenia płynu z powstałych nadżerek;
3. etap strupienia, czyli faza zasychania sączącej się wydzieliny, zazwyczaj do żółtawych i niegroźnych strupków, a czasami strupów ropnych z powodu nadkażenia bakteryjnego, wtórnej infekcji i miejscowego krwawienia;
4. etap złuszczania, gdy dochodzi do odnowy naskórka, przemieszczania się keratynocytów i stopniowego oddzielania i złuszczania uszkodzonych warstw naskórka;
5. etap rumienia, nazywany też rumieniem resztkowym, czyli utrzymywanie się zaczerwienienia w miejscu wcześniejszych zmian zapalnych.

W przypadku kontaktu z substancjami mocno drażniącymi, objawy mogą przypominać oparzenie chemiczne, pacjentowi doskwiera wtedy silny ból. Gdy kontakt z czynnikiem drażniącym jest przewlekły, może dojść do dermatozy objawiającej się zgrubieniami, szorstkością i popękaniem skóry (np. na dłoniach czy podeszwach stóp).

>> Jak odróżnić rumień wędrujący od reakcji alergicznej?

Wyprysk kontaktowy – leczenie

Podstawą leczenia wyprysku kontaktowego o podłożu alergicznym i niealergicznym jest wyeliminowanie czynnika wywołującego chorobę, co nie zawsze jest możliwe – np. nikiel występuje powszechnie w otoczeniu człowieka, jest obecny choćby w przedmiotach ze stali nierdzewnej, ale też wodzie i żywności. Podobnie jak w przypadku każdej alergii, nie istnieje skuteczne leczenie przyczynowe, można jedynie łagodzić dokuczliwe objawy choroby. Złe rokowania dotyczą przede wszystkim pacjentów narażonych na przewlekły, zawodowy kontakt z substancjami drażniącymi – w ich przypadku całkowite wyleczenie po 10 latach obserwuje się zaledwie u około 25% chorych.

Pacjentowi z objawami wyprysku kontaktowego lekarz może przepisać:

• glikokortykosteroidy stosowane miejscowo (np. w maści, kremie), w niektórych przypadkach pod opatrunkiem,
• glikokortykosteroidy stosowane doustnie, w bardzo ciężkich, ostrych postaciach zapalnych lub z dużym zajęciem skóry,
• leki przeciwhistaminowe (w przypadku reakcji alergicznej),
• leki przeciwświądowe (mentol, kamfora),
• okłady ściągające (z wody, z  roztworem NaCl lub z octanowinianem glinu), których zadaniem jest m.in. łagodzenie świądu,
• środki nawilżające z dużą zawartością tłuszczów,
• środki keratolityczne (rozpuszczające zrogowaciałą warstwę naskórka), np. kremy z mocznikiem,
• fototerapia.

Osoby narażone na kontakt z alergenami lub substancjami drażniącymi, których nie da się całkowicie wyeliminować z otoczenia, powinny stosować prewencję w postaci rękawiczek lub odzieży ochronnej oraz  środków barierowych (np. wazelina), tworzących powłokę ochronną dla skóry.

>> Repelenty na komary i kleszcze: jak się zabezpieczać przed ukąszeniami?