Co stosować na odporność dla dziecka?

Odporność dziecka – od czego zależy

Stan układu immunologicznego dzieci, tak jak i osób dorosłych, zależy w największym stopniu od ogólnego stanu zdrowia (np. schorzeń przewlekłych), trybu życia, uwarunkowań genetycznych, czynników środowiskowych i samego wieku dziecka. U małych dzieci istotne są jeszcze dwa czynniki: specyficzna budowa układu oddechowego, która sprzyja infekcjom górnych dróg oddechowych, oraz fakt, że układ odpornościowy maluchów dopiero uczy się radzić sobie z patogenami. Dlatego dzieci generalnie chorują częściej niż dorośli, przechodząc zdecydowanie więcej infekcji w sezonie. Proces choroby nie jest oczywiście u wszystkich jednakowy – jedne chorują rzadziej, a jeśli już to lekko, u innych przeziębienie przechodzi w zapalenie oskrzeli, a nawet zapalenie płuc. U najmłodszych nader często działa też mechanizm błędnego koła – jedna infekcja tak osłabia organizm, że nie ma on siły bronić się przed kolejną. Stąd złota zasada, by nie spieszyć się z powrotem do szkoły czy przedszkola po chorobie. Organizm musi mieć czas nie tylko na wyleczenie się, lecz także na regenerację.  

Ekspozycja na patogeny, szczepionki lub przebyte choroby zakaźne powoduje, że układ odpornościowy dziecka „uczy się” odpowiadać na poznane infekcje przy użyciu dostępnych mu narzędzi. Nazywamy to odpornością swoistą, czyli nabytą. Z kolei prawidłowe funkcjonowanie barier takich jak skóra, błony śluzowe (przede wszystkim układu pokarmowego oraz oddechowego), zachowanie odpowiedniego pH (skóry, żołądka) czy wywołanie stanu zapalnego i gorączki utrudnia patogenom zasiedlenie się i przenikanie w głąb organizmu człowieka - określa się to mianem odporności nieswoistej, czyli wrodzonej. 

Oczywiście monitorowanie pewnych nawyków i czynności dziecka oraz wprowadzenie dodatkowych środków wspomagających zachowanie prawidłowej odporności pomaga rodzicom w utrzymaniu zdrowia swojej pociechy. 

>> Preparaty na odporność u dziecka: syropy smakowe, tran, żelki z witaminami

Co sprzyja budowaniu odporności dziecka?

Odpowiednia ilość snu

Niewyspanie osłabia odporność, a dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym oraz niemowlęta potrzebują znacznie więcej snu niż dorośli. Stąd warto zadbać o odpowiednio wczesne chodzenie spać oraz o ogólną higienę snu (przewietrzone pomieszczenie, unikanie niebieskiego światła przed snem, lekka kolacja). Zgodnie z zalecaniami organizacji dbających o zdrowe najmłodszych (w tym WHO) organizmy dzieci wymagają następujących dziennych ram czasowych snu do prawidłowego rozwoju i zachowania pełnej odporności organizmu:  

• Noworodki (0 – 3 miesiąca życia) potrzebują 11 - 17 godzin snu (włącznie z drzemkami),  

• Niemowlęta (4 – 12 miesiąca życia) od 12 do 16 godzin dziennie (włącznie z drzemkami),  

• Dzieci (1 – 2 r.ż.) 11 – 14 godzin (włącznie z drzemkami), 

• W wieku przedszkolnym (3 - 5 lat) potrzebują 10-13 godzin snu (włącznie z drzemkami), 

• dzieci w wieku szkolnym (6 - 12 lat) powinny spać 9 - 12 godzin,  

• nastolatki (13 - 18 lat) potrzebują 8 - 10 godzin dziennie. 

Ruch na powietrzu

Już kilkulatkom (poniżej 5 roku życia) Światowa Organizacja Zdrowia zaleca minimum 3 godziny ruchu na dobę, najlepiej różnorodnego (w tym 60 min o dużej lub średniej intensywności). Malucha nie należy unieruchamiać w jednej pozycji (np. w wózku) dłużej niż godzinę, trzeba też zadbać o to, by za długo nie siedział. Brak słońca nie jest wymówką od wyjścia na dwór – przebywanie na powietrzu niezależnie od pogody jest konieczne dla zdrowia dziecka pod warunkiem że jest odpowiednio ubrane (na cebulkę i w rzeczy, które chronią przed deszczem i wiatrem). Pamiętajmy też, że intensywny ruch dodatkowo rozgrzewa, więc do uprawiania sportu, np. jazdy rowerem, nie należy dziecka ubierać zbyt ciepło. 

Unikanie dymu papierosowego

Wiele dzieci jest narażonych na bierne palenie, a to jeden z czynników osłabiających odporność. Wdychanie dymu papierosowego osłabia przede wszystkim układ oddechowy, który jest jedną z głównych dróg wnikania wirusów i bakterii do organizmu. Ponadto toksyny w nim zawarte wpływają na wiele aspektów zachowania zdrowia dziecka w tym prawidłowej i skutecznej odpowiedzi immunologicznej. 

>> Preparaty na rzucanie palenia

Radzenie sobie ze stresem

Kłótnie rodziców, pojawienie się rodzeństwa, nowe przedszkole czy szkoła, trudności związane z nauką, problemy z adaptacją w grupie rówieśniczej mogą być stresem dla dziecka. I choć nie da się do całkiem wyeliminować, to rolą rodzica jest stres oswajać poprzez rozmowę i czas spędzany z dzieckiem. Warto zwrócić uwagę, czy nagła podatność na infekcje nie wynika właśnie z nadmiaru stresu. 

Wpływ diety na zwiększanie odporności

Różnorodny, prawidłowo skomponowany jadłospis połączony z aktywnością fizyczną i odpoczynkiem to warunek zdrowego wzrostu i rozwoju dziecka w każdym aspekcie. Dieta najmłodszych powinna obfitować w wodę, warzywa i owoce, tłuste ryby morskie, produkty zbożowe z pełnego przemiału, nabiał, orzechy. Produkty te zawierają m.in. substancje naturalnie wzmacniające odporność organizmu, takie jak: 

Kwasy omega-3 − jedne z najważniejszych związków o działaniu przeciwzapalnym i immunomodulującym, które możemy dostarczyć z pokarmem. Wywierają nieoceniony wpływ na różnorodność i liczebność prawidłowej mikroflory jelitowej, tak istotnej w stymulowaniu odporności dziecka. Ich korzystne znaczenie na cały organizm jest wielokierunkowe dlatego każdy rodzic dbający o zdrowie dziecka koniecznie powinien uwzględnić je w zbilansowanej diecie swojej pociechy. Zaliczamy do nich: DHA (kwas dokozaheksaenowy), EPA (kwas eikozapentaenowy) i ALA (kwas alfa-linolenowy). Głównym źródłem kwasów omega-3 są: orzechy włoskie, oleje lniany i rzepakowy spożywane na zimno (a więc np. do sałatek), ryby takie jak makrela, łosoś, halibut, śledź, sardela. Obecnie na rynku aptecznym dostępnych jest wiele preparatów bogatych w te związki m.in. popularny tran czy inne oleje z wątroby ryb słonowodnych, które stanowią doskonałą alternatywę do uzupełniania niedoborów w diecie dzieci. Produkty zawierające kwasy omega powinny być podawane w trakcie głównych posiłków. 

Witamina A− niezbędna do utrzymania integralności i funkcjonalności błon śluzowych w całym organizmie. Jej rola jest kluczowa w ochronie komórek oraz stymulacji procesów odpornościowych w obrębie układu oddechowego, moczowo-płciowego i przewodu pokarmowego, gdzie chroni żywiciela przed infekcjami, zachowując jednocześnie tolerancję na drobnoustroje komensalne i antygeny pokarmowe. Wspomaga powstawanie i funkcjonowanie komórek układu immunologicznego: neutrofili, monocytów, bazofili, eozynofilii oraz limfocytów T i B. Badania jasno wskazują, że suplementacja witaminą A znacząco zmniejszała zachorowalność i śmiertelność dzieci z powodu chorób zakaźnych. U dzieci z jej niedoborami zaobserwowano zwiększoną częstotliwość występowania chorób układu oddechowego i pokarmowego. Kolejnym problemem związanym z niedostateczną ilością tego składnika jest złuszczanie się nabłonka, co sprzyja wnikaniu bakterii i ułatwia rozwój zakażenia. Podstawowym źródłem pokarmowym witaminy A są produkty pochodzenia zwierzęcego takie jak: masło, jaja, tran, tłusty twaróg, podroby, śledzie, sardynki, tuńczyk. Witamina A powstaje w organizmie z β-karotenu (prowitaminy A), którego należy szukać w żółtych, pomarańczowych i zielonych warzywach i owocach (marchew, pomidor, szpinak, kapusta, suszone morele, pomarańcze, natka pietruszki).Jako że jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, należy przyjmować ją w trakcie głównych posiłków bogatych w lipidy.  

Witamina C (kwas askorbinowy) – jest ważnym mikroelementem dla człowieka posiadającym silne zdolności przeciwutleniające. Przyczynia się do obrony immunologicznej poprzez wspieranie różnych funkcji komórkowych zarówno wrodzonego, jak i nabytego układu odpornościowego. Wspomaga działanie ochronne bariery nabłonkowej przed patogenami oraz zapobiega przed znaczącym narażeniem na stres oksydacyjny, neutralizując wolne rodniki (niesparowane atomy tlenu), powstające np. podczas stanu zapalnego, uszkadzające komórki. Kwas askorbinowy gromadzi się w neutrofilach, czyli komórkach krwinek białych walczących z patogenami. Ponadto bierze udział w usuwaniu „zużytych” neutrofili z miejsc zakażeń, zmniejszając w ten sposób potencjalną martwicę i uszkodzenie tkanek. Wpływa na różnicowanie i wytwarzanie komórek limfocytów B i T. Jej niedobory skutkują obniżoną odpornością i większą podatnością na infekcje. Profilaktyczna suplementacja witaminy C wynosi:  

• Niemowlęta od 28 dnia życia do końca 24 miesiąca życia w granicach 25 – 40 mg na dobę, 

• Dzieci od 24 miesiąca życia do 11 r.ż. ok. 50 mg na dobę, 

• Młodzież powyżej 12 r.ż. i dorośli ok. 100 – 200 mg na dobę. 

Takie dawki optymalizują poziom witaminy w komórkach i tkankach, co przekłada się na zapobieganie wielu chorobom o znaczeniu ogólnoustrojowym i stymulowaniu odpowiedzi immunologicznej w kierunku patogenów wywołujących je. Oczywiście ilość podawanej substancji czynnej może być na bieżąco modyfikowana w zależności od uwarunkowań i stanu zdrowia pacjenta. Same infekcje oddziałują w znaczący sposób na poziom witaminy C w naszym organizmie ze względu na nasilone stany zapalne i wymagania metaboliczne, dlatego w tych okresach konieczne jest stosowanie jej w większych dawkach. Najwięcej witaminy C jest w świeżych owocach (czarne porzeczki, truskawki, poziomki, maliny, cytrusy) oraz w warzywach (natka pietruszki, papryka, jarmuż, chrzan, brokuły, kalafior, kapustowate). W preparatach aptecznych dostępna jest formie kropli, tabletek, roztworów proszków czy tabletek musujących do rozpuszczania. Ponadto jest stałym elementem wielu produktów wieloskładnikowych na odporność. Dobrze rozpuszcza się w wodzie, dlatego w przypadku jej suplementacji każdą dawkę warto popić. 

Selen (Se) – jest bardzo istotnym pierwiastkiem warunkującym odpowiednie funkcjonowanie zarówno dzieci jak i dorosłych. Jako substancja ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie komórek mięśniowych, nerwowych, układu moczowo-płciowego, hormonalnego, sercowo-naczyniowego i regulowanie odporności. W organizmie jest wiązany do selenoprotein głównie selenocysteiny i L-selenometioniny, które są obecne w wielu białkach enzymatycznych takich jak np. peroksydazy glutationowe wykazujących funkcje chroniące komórki przed utlenianiem. Te organiczne związki odgrywają również kluczową role w rozwoju człowieka oraz wykorzystywane są w procesach fizjologicznych mających istotne znaczenie dla odpowiedzi odpornościowej organizmu. Niedostateczna ilość tego składnika w diecie może skutkować rozwojem stanów zapalnych lub chorób o podłożu immunologicznym.  

Jego źródłem są brokuły, kalafior, warzywa kapustowate, orzechy brazylijskie, kukurydza, łosoś, tuńczyk. Obecny jest również w mleku matki karmiącej dziecko. Wybierając produkt do stałej suplementacji pierwiastka, warto zwrócić uwagę, by zawierał selen w formie organicznej, który wchłania się w o wiele wyższym stopniu niż jego nieorganiczne odpowiedniki.  

Cynk (Zn) – pełni w organizmie funkcje strukturalne, katalityczne i regulacyjne, co czyni go niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania człowieka. Wpływa na działanie narządów i tkanek, w tym układu immunologicznego poprzez udział w regulacji wewnątrzkomórkowych szlaków sygnałowych komórek odpornościowych. Wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające. Cynk nazywany jest „strażnikiem” funkcji odpornościowych, ponieważ utrzymanie odpowiedniego poziomu tego składnika jest kluczowe w regulacji i aktywacji cząsteczek sygnalizacyjnych, mających istotne znaczenie w zachowaniu prawidłowych procesów odpowiedzi immunologicznej. Cynk magazynowany jest głownie we włosach, skórze, komórkach mięśniowych oraz kostnych, ale jego niedobory mogą powstawać dość szybko np. poprzez niewłaściwą dietę. Nawet niewielkie niedostatki pierwiastka w pożywieniu wykazują objawy w formie obniżonej odporności. Oczywiście cynk odgrywa bardzo istotną role w funkcjonowaniu reakcji immunologicznej u dzieci, a profilaktyczne stosowanie preparatów zawierających jony cynku stanowi dobry element codziennej diety najmłodszych. Jego dzienne zapotrzebowanie zależne jest od wielu czynników, ale przyjęto, że mieści się w zakresach: 

• U dzieci do 5 roku życia 3 - 5 mg, 

• W wieku od 5 do 15 lat ok. 10 mg, 

• Młodzież po 15 roku życia ok. 15 mg. 

Głównymi źródłami cynku w pożywieniu są: mięso, podroby (wątróbka), owoce morza, jajka, zarodki pszenne, sezam, pestki dyni, orzechy nerkowca, pestki słonecznika, olej lniany, kakao. Watro unikać łączenia pierwiastka z wapniem, żelazem, miedzą czy żywnością zawierającą dużą ilość błonnika, ponieważ zmniejsza to przyswajalność powyższych składników jak i samego cynku. Wchłania się o wiele lepiej ze źródeł zwierzęcych niż roślinnych. Preparatów z cynkiem nie należy stosować na pusty żołądek - zaleca się przyjmowanie go po posiłku. Działa drażniąco na układ pokarmowy, co może prowadzić do mdłości i złego samopoczucia.

Witamina E – jest ważnym składnikiem odżywczym już od najwcześniejszych etapów życia. Odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu układu odpornościowego oraz jako przeciwutleniacz. Jej niedobory występują częściej niż u osób dorosłych i są spowodowane nieodpowiednią dietą ubogą w tę witaminę. Wpływ witaminy E na wytwarzanie mediatorów stanów zapalnego takich jak prostaglandyny jest jednym z mechanizmów regulującym odpowiedź immunologiczną zależną od m.in. makrofagów czy limfocytów T. Badania wykazały, że witamina E bierze udział w regulacji odpowiedzi organizmu na czynniki alergenne, co może wskazywać na jej istotną rolę w trakcie terapii dzieci cierpiących na astmę lub inne choroby alergiczne. Jest związkiem dobrze rozpuszczalnym w tłuszczach, dlatego koniecznie należy pamiętać o podawaniu jej w trakcie głównych posiłków. Żywnością bogatą w tę witaminę jest oliwa z oliwek, migdały, olej słonecznikowy, orzechy laskowe, kiełki czy mięso ryb takich jak łosoś, makrela oraz tuńczyk. Zalecane dzienne dawki witaminy E są oczywiście uzależnione od diety dzieci i jej ewentualnych niedoborów, ale przyjęto, że w celach zapobiegawczych podajemy: 

• Noworodkom, niemowlętom i dzieciom do 6 lat ok. 10 mg na dobę, 

• Dzieciom od 7 do 15 r.ż. ok. 20 mg dziennie, 

• Młodzieży i dorosłym ok. 30 mg dziennie. 

Stosowanie wyższych dawek wskazane jest w przypadku zaburzeń metabolizmu tłuszczów, wchłaniania witamin czy mukowiscydozy. 

Witamina D – najbardziej znana jest ze swojej roli jako kluczowego regulatora homeostazy wapnia i zdrowych kości zarówno u dzieci jak i u dorosłych. Jednak w ostatnich latach jej rola w układzie odpornościowym również cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Enzymy metaboliczne witaminy D są obecne w całym układzie odpornościowym i mają kluczową rolę w sytuacjach zagrożenia patogenami. Stymuluje ona różnicowanie się monocytów i makrofagów (gdzie w obecności metabolitów witaminy D indukowana jest ekspresja cytokin i interleukin) uczestniczących w walce z drobnoustrojami, wzmacniając odpowiedź immunologiczną organizmu. Badania wykazały, że aktywność przeciwdrobnoustrojowa jest znacznie wyższa u osób suplementujących regularnie witaminę D niż u pacjentów, którzy nie zażywają jej regularnie. Niedobór tego składnika sprzyja zakażeniom pneumokokami, meningokokami oraz streptokokami grupy A atakującymi najczęściej w okresie jesienno-zimowym. Ma istotne znaczenie w procesach autoimmunizacji, hamując odpowiedź zapalną organizmu na czynniki alergiczne, a sygnalizacja prowadzona za pośrednictwem witaminy D jest kluczowa w powstawaniu wielu aspektów odpowiedzi odpornościowej człowieka. 

Witaminę D uzyskujemy z kilku źródeł. Powstaje w organizmie głównie dzięki sezonowej ekspozycji na słońce (promieniowanie UV) poprzez konwersję fotochemiczną i termiczną. Kolejną droga dostarczenia witaminy jest dieta, więc pozyskujemy ją z pożywieniem (łosoś, sardynka, makrela, tran, jajka, wątróbka) oraz z produktów leczniczych/suplementów diety. Ze względu na naszą szerokość geograficzną od października do kwietnia niedobór witaminy D w populacji staje się zjawiskiem powszechnym, dlatego jej suplementację w tym okresie zaleca się dzieciom i dorosłym. Również sam ubiór (zasłanianie partii ciała) i unikanie słońca może mieć znaczenie przy kształtowaniu się braków tej substancji. Jej niedostateczna ilość w organizmie wiąże się z obniżoną odpornością, zwiększoną częstością infekcji, alergii, występowaniem atopowego zapalenia skóry oraz pojawieniu się innych schorzeń autoimmunologicznych. Ryzyko powstania niedoboru występuje na każdym etapie życia, a jest szczególnie częste u małych dzieci i niemowląt, którym zaleca się unikanie nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne. Dawkowanie u dziecka zależy od jego wieku, ilości witaminy D dostarczanej z pożywieniem i masy ciała, ale ogólnie przyjmuję się następujące ilości: 

• U noworodków (0–6 miesięcy) zaleca się stosowanie 400 jednostek międzynarodowych (IU) na dobę. 

• U niemowląt (6–12 miesięcy) zaleca się stosowanie 400–600 jm na dobę. 

• U dzieci w wieku 1–10 lat zalecaną dawką jest 600–1000 jm./dobę. 

• Dla dzieci i młodzieży w wieku 11–18 lat poleca się dawkę 800–2000 jm./dobę. 

Wyższe dawki zalecane są w szczególnych przypadkach dużych niedoborów witaminy lub chorób związanych np. z układem kostnym. 

Preparaty dostępne są w kroplach, tabletkach lub kapsułkach. Witamina D jest łatwo przyswajana z tłuszczem, dlatego dobrze przyjmować ją, zakraplając preparat na kanapkę z masłem lub w trakcie posiłku.  

Dobór dawki najlepiej przeprowadzić po sprawdzeniu stężenia witaminy D we krwi i w konsultacji z lekarzem, pamiętając o tym, że nadmiar witaminy D może być szkodliwy.

Rola flory bakteryjnej w kształceniu odporności u dzieci  

Probiotyki to w uproszczeniu produkty zawierające żywe mikroorganizmy przynoszące korzyści gospodarzowi. Szczepy bakterii, które się w nich znajdują, wykazują wiele cech prozdrowotnych dla organizmów zarówno osób dorosłych jak i najmłodszych. Flora bakteryjna znajduje się we wszystkich obszarach mających stały kontakt ze środowiskiem zewnętrznym, ale największa jej ilość jest w układzie pokarmowym. Związek między mikroflorą jelitową, a zaburzeniami układu odporności u dzieci powoduje, że preparaty probiotyczne mogą mieć istotne właściwości zapobiegawcze i terapeutyczne.  

Kolonizacja jelit noworodków przebiega etapami wraz z rozwojem dziecka, a coraz więcej badań sugeruje, że zaczyna się już w życiu płodowym. Mają na nią wpływ geny, środowisko/otoczenie oraz dieta. Podczas porodu drogą pochwową noworodek dostaje istotną dawkę mikrobiomu od matki. Badania jasno wykazują różnicę między środowiskiem probiotycznym u dzieci urodzonych w sposób naturalny w stosunku do tych urodzonych przez cesarskie cięcie. W trakcie karmienia piersią dziecko otrzymuje wraz z mlekiem matki szereg substancji wpływających na kształtowanie się odporności, takich jak immunoglobuliny, laktoferyna, lizozym i prebiotyki.  

Prebiotykami nazywamy substancje stanowiące pożywkę dla rozwoju flory bakteryjnej. W przypadku mleka matki są to głównie oligosacharydy mleka ludzkiego, które stanową bardzo dobry bodziec do rozwoju bakterii z rodzaju Bifidobacteriumi Lactobacillus. Poszczególne szczepy tych mikroorganizmów są zawarte w większości dostępnych obecnie na rynku produktach probiotycznych. Dobroczynne kultury bakteryjne znajdziemy również w produktach spożywczych takich jak kefir, maślanka, jogurty czy kiszonki. Ze względu na ich istotny wpływ względem zdrowia naszych pociech powinny być ważnym elementem diety oraz profilaktyki prowadzącej do wzmacniania odporności. Wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe polegające na hamowaniu rozwój innych bakterii chorobotwórczych, w tym tych wielolekoopornych. W szczególności możemy wyróżnić popularne Lactobacillus rhamnosus, L. acidophilus i L. casei, których wpływ immunomodulujący opiera się na zwiększaniu poziomu immunoglobulin, regulacji cytokin pro- i przeciwzapalnych, działaniu przeciwutleniającym oraz przeciwnowotworowym. 

Wśród innych rodzajów bakterii probiotycznych wyróżniamy Streptococcus, Enterococcus, Bacillus oraz niebakteryjne szczepy drożdży Saccharomyces, które w zależności od swojej specyfiki będą pomocne w profilaktyce i zapobieganiu schorzeniom układu pokarmowego dziecka oraz w modulowaniu procesów odpowiedzi immunologicznej. 

Szczepienia ochronne  

Szczepionki, których temat w ostatnich latach wywołuje wiele emocji, wciąż pozostają jednym z najlepszych środków wpływających na odpowiedź odpornościową dziecka przed drobnoustrojami. Na całym świecie uratowały miliony ludzi przed śmiercią lub ciężkimi chorobami. Oprócz podstawowych szczepień obowiązkowych (m.in. na odrę, różyczkę, krztusiec, czy gruźlicę) wyróżniamy również te zalecane, o których decyduje rodzic lub opiekun dziecka.  

W obliczu corocznych epidemii grypy szczepienie na tę chorobę jest bardzo skutecznym środkiem wzmocnienia odpowiedzi immunologicznej przy ekspozycji na tego wirusa. Taka szczepionka składa się zazwyczaj z kilku różnych szczepów, które co rok są weryfikowane przez Światową Organizację Zdrowia. Jest inaktywowana, czyli zawiera fragmenty „zabitego” wirusa, pozbawione zdolności do rozmnażania w organizmie człowieka. Szczepienia grypy mogą być prowadzone już od 6 miesiąca życia i są zalecane przez wiele światowych organizacji mających na celu poprawę zdrowia i jakości życia populacji. Wraz z pojawieniem się obwieszczenia Ministra Zdrowia z dnia 30.08.2023 r. niektóre szczepionki na grypę znalazły się w wykazie leków darmowych dla osób poniżej 18 roku życia.  

W przypadku dzieci zaleca się również szczepienia przeciwko: 

• Zakażeniu meningokokami (od 2. miesiąca życia), 

• Wirusowemu zapalniu wątroby typu A (dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzież), 

• Ludzkiemu wirusowi brodawczaka (od 10. roku życia). 

Nie lekceważmy informacji, że w szkole czy przedszkolu panuje akurat epidemia grypy. Świadomy rodzic nie tylko dba o zapewnienie dziecku odpowiednich suplementów czy leków wzmacniających odporność, ale również stara się ograniczyć czynniki zewnętrzne, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia.  

Farmaceuta Apteline Tomasz Patro

>> Fakty i mity o odporności