Mitoman – kto to jest? Jak leczyć patologiczne kłamanie?

Mitomania to zaburzenie, w którym kłamstwo staje się strategią budowania wizerunku. Mitoman umiejętnie, często przez długie lata, tka sieć konfabulacji, by dzięki kłamstwom wydawać się osobą ciekawszą, mądrzejszą lub bardziej doświadczoną przez los. Jak rozpoznać mitomana i czy mitomanię można wyleczyć?

Mitomania – co to za zaburzenie?

Mitomania, znana także jako pseudologia lub zespół Delbrücka, to zaburzenie polegające na chronicznej skłonności do konfabulacji – mitoman kłamie zwykle na swój temat, rozbudowując swoją historię i dopisując do niej nowe wątki, przy czym ma tendencję do przedstawiania siebie w niezwykle korzystnym świetle. Mitomania nie jest jednak wyrachowanym, okazjonalnym wprowadzaniem w błąd dla osobistej korzyści – zaangażowanie w tworzenie nieprawdziwych opowieści może wynikać z głębokich potrzeb psychicznych, takich jak pragnienia uznania, kompensacja braków. Uważa się, że mitomania może mieć ścisły związek z psychologicznymi mechanizmami obronnymi, które człowiek uruchamia w obliczu trudnych doświadczeń lub silnego lęku przed odrzuceniem. U podstaw mitomanii mogą leżeć wewnętrzne konflikty i nieuświadomione pragnienia, które znajdują ujście w opowieściach kreujących lepszy, bardziej satysfakcjonujący wizerunek własnej osoby. Budowanie takich mitów pełni funkcję osłony przed trudnościami, których człowiek doświadcza w realnym świecie – za pomocą zmyślonych historii jest w stanie maskować swoje obawy i braki.

>> Zespół lęku uogólnionego – jak go odróżnić od zwykłej troski o bliskich? Test, przyczyny, leczenie

Mitomania – objawy. Jak rozpoznać mitomana?

Mitomania jest zaburzeniem, w którym kłamstwo staje się codziennością. Mitoman nie tylko przeinacza fakty w poszczególnych sytuacjach, lecz konstruuje całe fabuły, często niezwykle rozbudowane i z licznymi detalami, które mają uwiarygodnić przedstawianą wersję wydarzeń. Jak zdemaskować mitomana?

• Historie opowiadane przez mitomana sprawiają wrażenie zbyt pięknych, by były prawdziwe, lub wydają się przerysowane – w wątkach nie brakuje dramatycznych relacji z niebezpiecznych zdarzeń, bohaterskich czynów, egzotycznych podróży czy znajomości z osobami znanymi z mediów czy świata nauki.
• Mitoman kłamie również wtedy, gdy nie przynosi mu to wyraźnych korzyści materialnych ani społecznych. Główną motywacją jest tu chęć zdobycia uwagi i uznania, utrwalenie własnego wizerunku jako osoby wyjątkowej czy doświadczonej przez los w szczególny sposób.
• Mitoman ma umiejętność szybkiego dostosowywania wersji wydarzeń do zmieniających się okoliczności. Dzięki refleksowi i elastyczności potrafi wybrnąć z potencjalnych sprzeczności czy pytań o spójność opowiadanych historii.
• Gdy po jakimś czasie kłamstwa zaczynają się nawarstwiać, u mitomana może pojawić się lęk przed zdemaskowaniem. Może to spowodować wycofanie społeczne lub eskalację kłamstw, w których coraz bardziej widoczne zaczynają być dziury fabularne. Czasami można zaobserwować rosnącą frustrację czy agresję, gdy odbiorcy zaczynają kwestionować wiarygodność mitomana.

Mitomania – przyczyny i grupy ryzyka

W przeciwieństwie do powszechnie znanych zaburzeń, takich jak zaburzenia lękowe czy depresja, mitomania nie figuruje w międzynarodowych klasyfikacjach chorób (DSM-5, ICD-11). Utrudnia to prowadzenie badań epidemiologicznych dotyczących zakresu jej występowania w populacji, a także wskazywanie grup ryzyka i czynników sprzyjających rozwojowi chronicznego kłamstwa. Wielu badaczy włącza zjawisko mitomanii w obręb innych zaburzeń, takich jak zaburzenia osobowości (narcystyczne, antyspołeczne, borderline), zaburzenia pozorowane (np. zespół Münchhausena) czy nawet niektóre formy zaburzeń dysocjacyjnych. Trudne jest wyodrębnienie grupy mitomanów, którzy nie przejawiają innych problemów psychicznych. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że osoby z tendencją do konfabulacji mogą nie dostrzegać swojego problemu i nie zgłaszają się po pomoc do psychologa czy psychiatry lub zgłaszają się z innego powodu – np. kryzysu emocjonalnego czy problemów w relacjach. Szacunkowe, ostrożne dane epidemiologiczne wskazują, że w grupie ryzyka rozwoju mitomanii mogą znajdować się:

• osoby z zaburzeniami osobowości – przede wszystkim z osobowością narcystyczną, borderline, antyspołeczną oraz histrioniczną (potrzeba intensywnej uwagi i dramatyzowania);
• osoby z poważnymi uszkodzeniami płatów czołowych lub innymi zaburzeniami neurokognitywnymi, np. po urazie głowy lub zakażeniu ośrodkowego układu nerwowego;
• osoby wychowane w trudnych warunkach środowiskowych (przemoc, chłód emocjonalny, brak stabilności w rodzinie, bardzo wysokie wymagania, częsta krytyka, zaburzenia psychiczne lub uzależnienia u rodzica, samobójstwo w rodzinie) – takie doświadczenia mogą sprzyjać przyjmowaniu fałszywej tożsamości jako ucieczki od rzeczywistości;
• osoby młode – średni wiek wystąpienia pierwszych objawów mitomanii zwykle przypada na okres przed osiągnięciem dorosłości.

>> Depresja u nastolatków. Czy możemy jej zapobiegać?

Czy mitoman jest niebezpieczny?

W wielu przypadkach patologiczne zmyślanie wynika z głębokich potrzeb psychicznych – chęci poprawienia samooceny, zaspokojenia potrzeby uwagi lub ucieczki od traumatycznych doświadczeń. Takie osoby rzadko podejmują świadome działania prowadzące do celowego skrzywdzenia innych ludzi, nie są więc niebezpieczne w potocznym rozumieniu tego słowa. Sytuacja może się jednak zmienić, gdy mitomania przybiera formę rozbudowanych oszustw o wymiarze finansowym czy prawnym lub przeradza się w manipulację. Obdarzenie mitomana zaufaniem może wówczas prowadzić do strat materialnych, napięć rodzinnych bądź konfliktów z prawem. Inny wymiar niebezpieczeństwa w kontakcie z mitomanem to ryzyko głębokiego zranienia emocjonalnego osób, które mu ufały, a następnie odkryły skalę konfabulacji. Znaczenie ma też potencjalne współwystępowanie mitomanii z innymi zaburzeniami osobowości (np. osobowością antyspołeczną), które mogą dodatkowo nasilać manipulacyjne zachowania i brak empatii.

Konsekwencje mitomanii dla mitomana

Mitomania może być postrzegana jako wygodny sposób na ucieczkę od trudnej rzeczywistości, jednak długofalowe koszty psychologiczne kłamstw mogą być dla mitomana bardzo wysokie.

• Mitoman musi stale pamiętać, co, w jaki sposób i do kogo powiedział, by nie wpaść w spiralę własnych kłamstw. Taka nieustanna kontrola nad kreowaną wersją wydarzeń jest wyczerpująca i może prowadzić do przewlekłego stresu, bezsenności, stanów lękowych, a nawet depresji.
• Mitoman odczuwa stały lęk przed zostaniem zdemaskowanym, a w konsekwencji staniem się obiektem krytyki, potępienia, a nawet kpin.
• Gdy kłamstwa zostają odkryte, doświadczane przez mitomana poczucie upokorzenia bywa tak silne, że może skutkować skrajnie impulsywnymi reakcjami – gwałtownym porzuceniem środowiska, które go zdemaskowało, np. odejściem z pracy, a nawet zerwaniem kontaktu z rodziną.
• Jeśli mitoman jest osobą publiczną (politykiem, aktorem, znanym specjalistą), wyjście na jaw spektakularnego fałszerstwa życiorysu może zakończyć się medialną burzą, ostracyzmem i zakończeniem kariery.

Leczenie chorobliwego kłamania

W leczeniu mitomanii najważniejszym działaniem jest psychoterapia, której celem jest nie tylko zmniejszenie częstotliwości konfabulacji, ale także dotarcie do przyczyn problemu. Kłamstwo patologiczne zazwyczaj ma swoje źródło w nieprzepracowanych traumach, niskiej samoocenie, zaburzonych relacjach z ważnymi osobami czy w zaburzeniach osobowości.

• Terapeuta pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym (CBT) stara się pomóc pacjentowi rozpoznać schematy myślenia oraz wyzwalacze zachęcające go do kreowania fałszywej rzeczywistości oraz wypracować strategie zastępcze – bardziej konstruktywne sposoby reagowania na stres i lęk przed odrzuceniem.
• Praca w nurcie psychodynamicznym pozwala na wgląd w relacje z opiekunami (rodzicami) w okresie dzieciństwa i przepracowanie trudnych doświadczeń, które z czasem stały się napędem do kompulsywnego ubarwiania rzeczywistości.
• W pracy nad mitomanią często korzysta się również z elementów terapii schematów, zwłaszcza gdy problem leży u podłoża zaburzeń osobowości, takich jak osobowość borderline czy osobowość narcystyczna.

>> Konsultacje z psychologiem lub z psychiatrą w Centrach Medycznych Świat Zdrowia

Czy są leki na mitomanię?

Mitomania nie figuruje w obowiązujących klasyfikacjach chorób i zaburzeń i nie istnieją jednoznaczne wytyczne dotyczące leczenia farmakologicznego tego zaburzenia. Leki stosuje się zwykle jedynie w przypadkach, gdy patologicznemu kłamstwu towarzyszą inne zaburzenia – na przykład depresja, stany lękowe czy zaburzenia osobowości objawiające się silną impulsywnością. W takiej sytuacji psychiatra może zdecydować się na przepisanie leków przeciwlękowych, przeciwdepresyjnych lub stabilizujących nastrój, które pośrednio mogą zmniejszać wewnętrzne napięcie skłaniające pacjenta do konfabulacji.

>> Jak się uspokoić? Metody relaksacyjne, leki i zioła na uspokojenie