Formaldehyd – czym jest, szkodliwość, zastosowanie

Formaldehyd – co to jest? 

Odkrycia formaldehydu dokonał rosyjski chemik Aleksander Butlerow w 1859 roku, niespełna 10 lat później opracowano syntezę tej substancji z metanolu. Formaldehyd to najprostszy w budowie i zarazem jeden z najbardziej reaktywnych aldehydów – tzw. aldehyd mrówkowy, ma wzór CH₂O. Jest gazem o ostrym, mocno drażniącym i charakterystycznym zapachu, nie ma natomiast barwy. Często wykorzystuje się go w przemyśle, medycynie, biologii, między innymi w postaci formaliny, czyli 35-40% wodnego roztworu.

Formaldehyd – zastosowanie

Zdolność formaldehydu do konserwowania tkanek została odkryta przypadkowo podczas badania jego właściwości odkażających. Niemiecki chemik Ferdynand Blum po dłuższym kontakcie z formaliną zauważył twardnienie opuszek palców, zaczął więc badać jej właściwości utrwalające tkanki. Formaldehyd niszczy strukturę białek – dzięki temu zabija bakterie i ich przetrwalniki, wirusy, grzyby i pierwotniaki. Okazał się świetnym konserwantem i środkiem odkażającym. 

W czym znajduje się formaldehyd?

Obecnie wykorzystuje się go:

• w przemyśle meblarskim do produkcji płyt wiórowych, sklejek, płyt paździerzowych i płyt MDF;
• przy produkcji lakierów, farb i klejów;
• w przemyśle włókienniczym do produkcji tkanin – jego dodatek zmniejsza tendencję materiału do gniecenia oraz poprawia trwałość i nasycenie kolorów materiałów;
• do produkcji papieru, gumy, tworzyw sztucznych; 
• w medycynie w postaci roztworów do utrwalania materiałów biopsyjnych;
• w przemyśle fotograficznym i w muzealnictwie w celach konserwacji obrazów;
• dziesięcioprocentowe wodne roztwory formaldehydu wykorzystuje się ze względu na działanie odkażające, np. do odkażania obuwia i skarpet w przypadku nawracających zakażeń grzybiczych stóp; półtora-, dwuprocentowy roztwór formaldehydu może być wykorzystany do odkażania narzędzi chirurgicznych;
• jako dodatek do pasz dla zwierząt (zabezpiecza przed niektórymi chorobami zagrażającymi człowiekowi, jak np. salmonelloza).

Formaldehyd – szkodliwość

Aldehyd mrówkowy jako gaz przede wszystkim może podrażniać błony śluzowe oczu i dróg oddechowych. Toksyczność jest tym silniejsza, im większe stężenie formaldehydu w powietrzu. Jego zapach możemy wyczuć przy 1 miligramie formaldehydu na metr sześcienny powietrza. Osoby szczególnie wrażliwe mogą odczuwać szkodliwy wpływ formaldehydu już od 0,012 mg/m3. 

• Stężenie 1,2 mg/m3 powoduje pierwsze podrażnienia i objawy takie jak silne łzawienie czy kaszel.
• Wysokie stężenie aldehydu mrówkowego w powietrzu, przekraczające 60 mg/m3, może prowadzić do poważnych uszkodzeń tkanki płucnej, obrzęku płuc, krtani oraz skurczu oskrzeli, a w skrajnych przypadkach do niewydolności oddechowej. 

Formaldehyd działa również toksycznie w przypadku spożycia. Do tego typu sytuacji dochodzi jednak rzadko i są one następstwem przypadkowego lub umyślnego wypicia jego wodnych roztworów – najczęściej formaliny. W następstwie spożycia natychmiast pojawia się silny ból w okolicach jamy brzusznej. Towarzyszą mu wymioty i nudności, a w przypadku wypicia większych ilości może dojść do zapaści i utraty przytomności. 

Drażniące działanie formaldehydu pojawia się także w kontakcie ze skórą i objawia się jej zaczerwienieniem i podrażnieniem. Może powodować też oparzenia chemiczne. 

Formaldehyd potrafi też uczulić. W wyniku częstej i dłuższej ekspozycji dochodzi do alergicznego kontaktowego zapalenia skóry. Takie reakcje pojawiają się np. w wyniku noszenia odzieży, która zawiera formaldehyd, i występują tam, gdzie materiał najmocniej ociera o skórę (pachwiny, pachy, kolana). Powstałe zmiany mają zazwyczaj charakter łagodny i zanikają po miejscowym zastosowaniu maści sterydowych, podobnie jak inne alergie kontaktowe.

Formaldehyd w kosmetykach

W przemyśle kosmetycznym formaldehydu używano do produkcji tuszów do rzęs, lakierów, odżywek, szamponów. Stosowanie formaldehydu jako substancji konserwującej w kosmetykach zostało zakazane w 2019 roku ze względu na jego działanie rakotwórcze i alergizujące. Nadal jednak dopuszczalne jest stosowanie substancji konserwujących uwalniających formaldehyd, przy czym takie produkty muszą być odpowiednio oznaczone, jeżeli ilość uwolnionego formaldehydu przekracza 0,001%

>> Alergia na kosmetyki. Jak rozpoznać uczulenie

Formaldehyd w powietrzu – jak ograniczyć kontakt z aldehydem mrówkowym?

Formaldehyd jest w okleinach mebli, farbach, lakierach, dywanach. Dużym źródłem formaldehydu w naszym najbliższym otoczeniu jest także dym tytoniowy oraz smog. Aldehyd mrówkowy uważany jest więc za jeden z dominujących czynników zanieczyszczających powietrze wewnątrz pomieszczeń. Czy jesteśmy w stanie to zmienić? 

• Możemy wybierać produkty o niskiej emisyjności formaldehydu. 
• Formaldehyd występuje w odzieży typu non-iron i materiałach nieelektryzujących się, służy do produkcji nylonu, irchy czy zamszu. Najmniej formaldehydu znajdziemy w ubraniach ze stuprocentowej bawełny, jedwabiu, poliestru i akrylu – te materiały uczulają najrzadziej.
• Ponieważ formaldehyd jest używany w przemyśle tekstylnym, wszelką zakupioną odzież należy wyprać przed założeniem. 
• Częste wietrzenie, sprzątanie i pranie tekstyliów oraz odkurzacze wyposażone w filtr HEPA mogą pomóc w obniżeniu ilości formaldehydu w powietrzu. Naturalny filtr powietrza stanowią rośliny doniczkowe. Oczyszczacze powietrza będą pomocne również w usuwaniu formaldehydu.

>> Sorbinian potasu, czyli E 202 – czy popularny konserwant jest rakotwórczy?