Rak jajnika według danych epidemiologicznych z 2020 roku zajmuje 6. miejsce wśród najczęściej występujących nowotworów u Polek. Niestety objawy raka jajnika są mało specyficzne i choroba długo może pozostawać niezdiagnozowana. Na jakie dolegliwości i badania warto zatem zwrócić szczególną uwagę?
Rak jajnika – jakie daje objawy, jak można go wykryć?
Czym jest rak jajnika?
To złośliwa choroba nowotworowa pochodzenia nabłonkowego. Występuje najczęściej u kobiet w wieku około- i pomenopauzalnym. Należy jednak pamiętać, że słowa rak i nowotwór nie są synonimami. Każdy rak jest nowotworem, lecz nie każdy nowotwór to rak. Rak odnosi się bowiem do nowotworu pochodzącego z nabłonka, ale zmiany nowotworowe mogą wywodzić się także z innych tkanek. Taka sytuacja dotyczy również jajnika. W znacznej większości, określanej aż na 95%, nowotwory rozwijające się w tym narządzie to raki. Pozostałe zmiany nienabłonkowe także mogą być jednak nowotworami złośliwymi.
Rak jajnika – objawy
Raka jajnika często zostaje zdiagnozowany dopiero w zaawansowanym stadium. Początkowo objawy mogą w ogóle nie występować. Wraz z rozwojem choroby pojawiają się dolegliwości, których skojarzenie ze schorzeniem jajnika może nie być oczywiste. Należą do nich:
- bóle brzucha
- wzdęcia i uczucie pełności
- zwiększenie obwodu brzucha
- utrata masy ciała
- częstsze oddawanie moczu
- parcia naglące, czyli odczucie nagłej potrzeby oddania moczu
- ból podczas stosunków płciowych
Kobiety z powyższymi objawami w pierwszej kolejności często podejrzewają u siebie problem z układem pokarmowym lub moczowym. Dolegliwości te są mało specyficzne i faktycznie mogą występować w innych chorobach niż nowotwór jajnika, lecz zawsze warto udać się na konsultację również do lekarza ginekologa.
Jak wykryć raka jajnika?
Badanie ginekologiczne
Podczas wizyty u ginekologa konieczne jest wykonanie badania ginekologicznego przez pochwę. Umożliwia to w niektórych przypadkach palpacyjne wyczucie guzków w narządach.
USG
Niezwykle użytecznym badaniem obrazowym jest USG przezpochwowe oraz USG jamy brzusznej. Uwidocznienie guza w jajniku nie zawsze świadczy jednak o nowotworze złośliwym. Koniecznie jest wykonanie innych badań dodatkowych.
Badanie histopatologiczne i TK
Pewną diagnozę postawić można jedynie na podstawie wyniku badania histopatologicznego materiału uzyskanego po zabiegu chirurgicznym. Tomografia komputerowa pozwala na ocenę rozmiaru zmiany oraz węzłów chłonnych. Jest wykorzystywana także w ocenie przerzutów lub nawrotów choroby.
RTG i PET/TK
Do innych badań wykonywanych w przypadku rozpoznania raka jajnika należy zdjęcie rentgenowskie płuc, uwidaczniające ewentualne przerzuty, oraz pozytronowa tomografia emisyjna (PET/TK). Badanie to wykorzystuje radioizotop glukozy, który jest silnie wychwytywany przez komórki aktywne metabolicznie, czyli zazwyczaj komórki nowotworowe. Obrazowaniu podlega całe ciało, więc możliwe jest oznaczenie wszystkich ognisk choroby. PET/TK jest szczególnie istotne w przypadku przerzutów do jajnika z nieznanego pierwotnego ogniska nowotworu.
Przerzuty w jajniku najczęściej pochodzą z raka żołądka, piersi, endometrium lub jelita grubego.
Markery raka jajnika
Markery nowotworowe są to substancje produkowane przez nowotwór lub inne komórki organizmu w odpowiedzi na rozwój choroby. Do markerów raka jajnika należą:
- CA 125
- HE 4
Ich podwyższone stężenia nie są jednak charakterystyczne wyłącznie dla nowotworu. Wysoki poziom CA 125 może być spowodowany również ciążą, miesiączką, endometriozą, mięśniakami macicy, marskością wątroby, rakiem płuc, piersi lub trzustki. Poziom HE 4 rośnie natomiast w niewydolności nerek, raku płuca, piersi i trzustki.
Niska swoistość markerów dla raka jajnika sprawia, że ich rola w procesie diagnostycznym jest ograniczona. Wyniki prawidłowe również nie są gwarancją zdrowia, gdyż nie we wszystkich przypadkach choroby stężenia badanych substancji rosną. Wiele osób nieświadomych innych możliwych interpretacji wyniku przecenia wartość badania markerów i wykonuje je na własną rękę bez konkretnych wskazań. Jest to duży błąd, gdyż nie zastąpią one wizyty u specjalisty, a mogą wywołać zupełnie niepotrzebny stres lub zbagatelizowanie problemu. Oznaczanie markerów ma natomiast duże znaczenie w monitorowaniu efektów leczenia oraz przy wykrywaniu nawrotu choroby.
Podczas diagnostyki zmian w jajniku wykonywane są także badania markerów nowotworów nienabłonkowych jajnika. Należą do nich: AFP, LDH i beta-hCG.
Leczenie raka jajnika
W leczeniu raka jajnika wykorzystywane są zabiegi chirurgiczne, chemioterapia i rzadziej radioterapia. Decyzję o najlepszej metodzie leczenia podejmuje specjalista w zależności od stopnia zaawansowania choroby i stanu zdrowia pacjentki.
Podczas operacji dąży się do wycięcia wszystkich widocznych zmian nowotworowych. W początkowych stadiach choroby usuwa się jajniki, jajowody, macicę, węzły chłonne maciczne, okołoaortalne i sieć większą.
W zaawansowanych nowotworach, jeśli usunięcie wszystkich zmian nie jest możliwe, pobiera się materiał do badania i poddaje pacjentkę chemioterapii, po której można wykonać zabieg odroczony.
U młodych kobiet chcących zachować zdolności do rozrodu istnieje możliwość zabiegu oszczędzającego, polegającego na usunięciu jednego jajnika. Warunkiem niezbędnym do zakwalifikowania pacjentki do tej metody jest rak jednostronny o niskim zaawansowaniu.
>> Suplementy diety na płodność, testy owulacyjne
Rak jajnika – rokowania
Rokowanie w raku jajnika jest zależne od stadium zaawansowania choroby i stopnia jej złośliwości. Znaczenie ma także doszczętność operacji. Pięcioletnia przeżywalność pacjentek zdiagnozowanych w stadium I wynosi nawet 80-90%. W stadium IV jest to około 18%.
Rodzaje i podział raków jajnika
Ze względu na budowę zmiany nowotworowej można wyróżnić kilka rodzajów raka jajnika. Należą do nich:
- rak surowiczy
- rak endometrioidalny
- rak jasnokomórkowy
- rak śluzowy
- złośliwy guz Brennera
- rak niezróżnicowany
- rak mieszany
Częściej wykorzystywany jest jednak podział odnoszący się do czynników biologicznych i prognostycznych, który dzieli raki jajnika na typ I i typ II.
- Typ I raka jajnika charakteryzuje się dobrym rokowaniem, rozpoznaniem we wczesnym stadium zaawansowania, powolnym wzrostem guza, małą wrażliwością na chemioterapię oraz rzadkimi nawrotami.
- Typ II raka jajnika rozpoznawany jest zazwyczaj w III lub IV stadium zaawansowania, szybko powiększa swoje rozmiary i daje nawroty. Rokowanie jest złe. Niestety, ten typ odpowiada za blisko 75% zachorowań.
Rak jajnika – przyczyny
Dokładne przyczyny rozwoju raka jajnika nie zostały do tej pory ustalone. Obecnie rozważanych jest kilka hipotez. Jedną z nich jest teoria owulacji, która zakłada, że podczas uwalniania z jajnika komórki jajowej dochodzi do uszkodzenia pokrywającego ten narząd nabłonka, który podlega poźniej naprawie. Wiąże się to ze zwiększonym ryzykiem uszkodzenia materiału genetycznego komórek i wystąpienia mutacji.
Do innych mechanizmów, które mogą mieć znaczenie w rozwoju choroby, należy stymulacja komórek nabłonka jajnika do wzrostu przez hormony takie jak lutropina, folikulotropina i ludzka gonadotropina kosmówkowa.
Czynniki ryzyka wystąpienia raka jajnika
Mimo niepełnej wiedzy o przyczynach powstawania raka jajnika znane są pewne czynniki związane z większym ryzykiem zachorowania, a także czynniki zmniejszające to ryzyko. Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju raka jajnika należą:
- otyłość
- endometrioza jajnika
- stosowanie estrogenowej terapii zastępczej przez okres co najmniej 10 lat
- niepłodność
- młody wiek wystąpienia pierwszej miesiączki i późny wiek menopauzy
- przebyte zapalenia narządów miednicy mniejszej
- palenie tytoniu
- napromienianie miednicy mniejszej
- narażenie na talk i azbest
- czynniki genetyczne, takie jak nosicielstwo mutacji genów BRCA1 i BRCA2, zespół Lyncha, zespół Cowden, zespół Peutza – Jeghersa, zespół Li – Fraumeni oraz rak jajnika występujący w rodzinie
Za czynniki protekcyjne uważa się natomiast:
- stosowanie antykoncepcji hormonalnej przez co najmniej 5 lat
- liczne ciąże
- karmienie piersią
- wczesną menopauzę
- obustronne usunięcie jajników i jajowodów
Nowotwory jajnika pochodzenia nienabłonkowego
Nowotwory jajnika pochodzenia nienabłonkowego są dużo rzadsze niż raki. Występują one u kobiet w różnym wieku, a nawet u dzieci. Objawy są zazwyczaj podobne do dolegliwości pojawiających się w raku jajnika. Niektóre z nowotworów nienabłonkowych mają jednak zdolność do wydzielania hormonów, które wywołują dodatkowe objawy. W przypadku guzów wydzielających estrogeny jest to przyspieszenie dojrzewania u dziewczynek oraz nieprawidłowe krwawienia maciczne u dojrzałych kobiet. Zdolność zmiany do produkcji androgenów skutkuje natomiast nadmiernym owłosieniem, trądzikiem, łojotokiem i zaburzeniami miesiączkowania. Wśród nienabłonkowych nowotworów jajnika wyróżniamy zmiany germinalne, gonadalne oraz mieszane.
Nowotwory gonadalne jajnika to:
- ziarniszczak
- otoczkowiak
- włókniak
- jądrzak
- sertolioma
- leydigoma
Większość z nich jest nowotworami łagodnymi, jedynie ziarniszczak zawsze jest zmianą złośliwą. Może on wydzielać estrogeny, podobnie jak otoczkowiak. Jądrzak, sertolioma i leydigoma mają zdolność do syntezy androgenów.
Do nowotworów germinalnych należą natomiast:
- potworniak dojrzały
- potworniak niedojrzały
- guz z komórek tarczycy
- rozrodczak
- guz pęcherzyka żółtkowego
- rak zarodkowy
- rak kosmówki
Są one zazwyczaj złośliwe. Należą do najczęstszych nowotworów jajnika u dziewczynek i nastolatek. Rosną wyjątkowo szybko, mogą podwoić swój rozmiar nawet w ciągu weekendu. Rozrodczak jest najczęstszą złośliwą zmianą jajnika diagnozowaną w czasie ciąży. Estrogeny mogą być syntezowane przez rozrodczaka, raka zarodkowego oraz potworniaka niedojrzałego.
Rak jajnika – częste pytania pacjentek
Torbiel jajnika – czy to rak?
Torbiel jajnika zazwyczaj jest zmianą łagodną, występującą nawet u 18% kobiet. Cechy zmiany widoczne w badaniu USG, które mogą wskazywać na jej złośliwy charakter, to: nieregularny kształt litej zmiany, lokalizacja na obu jajnikach, wodobrzusze, większe unaczynienie zmiany, torbiel wielokomorowa lub elementy lite i wyrośla w jej świetle.
Czy cytologia może wykryć raka jajnika?
Cytologia jest badaniem przesiewowym w kierunku raka szyjki macicy. Nie wykrywa raka jajnika.
Czy morfologia wykryje raka jajnika?
Morfologia nie jest badaniem umożliwiającym zdiagnozowanie raka jajnika.
