Żywienie w cukrzycy typu 1. – podstawowe zasady

Zmiana podejścia do żywienia w cukrzycy typu 1. to efekt rozwoju medycyny oraz rozwiązań technologicznych. Nowe generacje insulin, coraz doskonalsze metody ich podawania oraz coraz bardziej precyzyjne narzędzia do samokontroli sprawiły, że obecnie sposób odżywiania się diabetyka można dostosować do jego indywidualnych potrzeb i preferencji. W czasach, kiedy insuliny oraz narzędzia do samokontroli nie były tak zaawansowane, to pacjent musiał dostosowywać się do sztywnych reguł diety.

Dieta cukrzycowa – czyli jaka?

W odróżnieniu od pacjentów z cukrzycą typu 2. diabetycy chorujący na cukrzycę typu 1. nie mają zwykle potrzeby redukcji masy ciała i/lub leczenia zespołu metabolicznego. Dlatego zalecenia dietetyczne w tych dwóch typach cukrzycy różnią się. Obecnie w odniesieniu do osób z cukrzycą typu 1. mówi się o konieczności racjonalnego odżywiania się. Jadłospis powinien być urozmaicony, a podaż kalorii dostosowana do wieku i trybu życia pacjenta. Chory, jeśli jest odpowiednio wyedukowany, może sam decydować, ile i co zje w ciągu dnia.

Węglowodany proste i złożone w diecie cukrzycowej

Newralgicznym makroskładnikiem żywności dla diabetyków są węglowodany (cukry), które mają największy wpływ na poziom glukozy we krwi. Ze względu na ich budowę dzieli się je na węglowodany proste i złożone. Węglowodany proste znajdują się m.in. w cukrze buraczanym, miodzie, owocach, sokach, dżemach, mleku, ciastach, lodach i innych słodyczach.

Węglowodany złożone, czyli skrobia, zawarte są głównie w kaszach, ryżu, makaronie, pieczywie, mące i produktach mącznych, np. naleśnikach i kluskach, ziemniakach, kukurydzy, groszku i ciastach. Jak sama nazwa sugeruje, są one złożone z cukrów prostych i w procesie trawienia są rozbijane do tej postaci i dopiero jako cukry proste podnoszą glikemię. Dlatego po spożyciu węglowodanów złożonych wzrost poziomu cukru we krwi nie następuje natychmiast, ale dopiero po jakimś czasie.

Węglowodany złożone także mają wpływ na poziom cukru we krwi

Czytając wytyczne dietetyczne dla chorych na cukrzycę, można spotkać się z zaleceniami, by wybierać węglowodany złożone, a unikać tych prostych. Porada ta bywa źle rozumiana – jakoby węglowodany złożone były bezpieczne dla diabetyków w tym znaczeniu, że nie mają wpływu na glikemię. Tymczasem węglowodany złożone także podnoszą poziom cukru we krwi, z tym, że dzieje się to powoli, dlatego łatwiej można zrównoważyć poposiłkowy wzrost glikemii insuliną.

Błonnik – przyjaciel cukrzyka

Bardzo ważnym składnikiem, który towarzyszy węglowodanom w naturalnej postaci, ale może zostać usunięty w trakcie przetwarzania żywności, jest błonnik. Nie jest on trawiony przez enzymy ludzkie, dlatego nie jest wchłaniany.

Węglowodany proste oraz złożone pozbawione błonnika charakteryzują się krótkim czasem wchłaniana, ponieważ są bardzo łatwo trawione lub w ogóle nie wymagają trawienia. W konsekwencji mogą spowodować gwałtowny wzrost poziomu glukozy we krwi. Natomiast spożywanie węglowodanów z błonnikiem wydłuża czas trawienia, wchłaniania i w konsekwencji – zapobiega nadmiernym wahaniom glukozy w organizmie.

Jak spowolnić wchłanianie węglowodanów?

Szybkość trawienia węglowodanów spowalnia również zawartość w posiłku białka (produkty mleczne, mięso, ryby i ich przetwory, warzywa strączkowe, nasiona) i tłuszczu (oleje, masło, orzechy, kokos, soja, tłuste mięso i tłuste ryby). Dlatego diabetykom rekomenduje się posiłki złożone z węglowodanów, białka i tłuszczu.

Ponadto na tempo trawienia ma wpływ konsystencja posiłku i jego temperatura. Pokarm płynny zawierający głównie węglowodany proste, np. sok owocowy o temperaturze pokojowej, nie wymaga gryzienia, rozkładania w przewodzie pokarmowym, wyrównywania temperatury do odpowiedniej podczas procesu trawienia wewnątrz organizmu, przez co będzie podnosił stężenie glukozy we krwi gwałtownie, już po kilku minutach.

Podobną reakcję można zaobserwować po spożyciu miodu, napojów wysokoenergetycznych, ale także chrupek, płatków kukurydzianych, ryżowych oraz białego pieczywa, ponieważ w procesie obróbki przemysłowej pod wpływem wysokiej temperatury skrobia zawarta w tych produktach stała się łatwiej strawna. Wzrost stężenia glukozy po posiłku określa się mianem glikemii poposiłkowej.

Czytaj także wywiad z dietetyczką: Dieta w cukrzycy - co wolno, a co nie?

Glikemia poposiłkowa a sposób przygotowania posiłków

Także sposób przygotowywania posiłków ma wpływ na glikemię poposiłkową. Łatwo strawne są produkty gotowane, a w szczególności rozgotowane, tarte, zmiksowane oraz rozdrobnione. Dlatego diabetykom zaleca się gotowanie al dente, nie tylko makaronów.

Lekko twardawe i chrupiące powinny być także warzywa. Wybierając kasze warto sięgać po te grube, jak pęczak, który wchłania się zdecydowanie wolniej od drobnej kaszy perłowej. Mocno dojrzałe owoce są jednocześnie bardziej słodkie i szybciej podnoszą poziom cukru we krwi. Warto więc wybierać te nieco mniej dojrzałe i koniecznie spożywać je na surowo.

Indeks glikemiczny i ładunek glikemiczny

Do określenia szybkości podnoszenia stężenia glukozy we krwi służyć może wskaźnik indeksu glikemicznego (IG). Produkty dzielimy na te o niskim IG (< 50), średnim IG (50-69) i wysokim IG (> 70). Spożywanie węglowodanów o wysokim IG prowadzi do szybkiego wzrostu stężenia cukru we krwi. Jeszcze dokładniejszym wskaźnikiem jest ładunek glikemiczny (ŁG). Dania o wysokim ŁG (> 20), zazwyczaj charakteryzują się również wysokim IG. Posiłki o średnim ŁG (11–19) mogą mieć wysoki lub niski IG. Spożywanie pokarmu o niskim ŁG (< 10) zwykle nie niesie ze sobą ryzyka szybkiego wzrostu glikemii.

Wymienniki węglowodanowe i wymienniki białkowo-tłuszczowe

Żeby osoba z cukrzycą typu 1. mogła sama decydować, co i ile zje, powinna potrafić dokładnie określić w posiłku liczbę węglowodanów przyswajalnych (bez błonnika), białka i tłuszczu. Do tego celu posłużyć mogą tabele wartości odżywczej, które są ogólnie dostępne, nawet w bezpłatnych aplikacjach na telefon. Można również korzystać z gotowych tabel zawierających wymienniki węglowodanowe (WW) i białkowo-tłuszczowe (WBT).

Wymiennik węglowodanowy (WW) – to taka ilość produktu spożywczego, która zawiera 10 g węglowodanów przyswajalnych, natomiast wymiennik białkowo-tłuszczowy WBT – to taka ilość białka i tłuszczu, która dostarcza 100 kcal.

Węglowodany i tłuszcze a obliczanie dawki insuliny

Aby poradzić sobie z dawkowaniem insuliny na swoje posiłki, diabetyk musi nauczyć się obliczać WW i WBT w poszczególnych produktach. Znając zawartość wymienników oraz własny przelicznik wymiennik-insulina (indywidualny dla każdego pacjenta), można podjąć decyzję o dawce leku.

Przykładowo 100 g chleba żytniego zawiera 54 g węglowodanów, w tym 10 g błonnika. Ponieważ błonnika nie bierzemy pod uwagę, zostaje nam 44 g węglowodanów przyswajalnych.

Skoro 1 WW to 10 g węglowodanów; zatem 44 gramy węglowodanów to 4,4 WW.

Jeśli przykładowy przelicznik wymiennik-insulina u pacjenta wynosi 1,5 jednostki isnuliny na 1 WW, to na 4,4 WW pacjent będzie musiał wstrzyknąć sobie 6,6 jednostki insuliny (4,4 x 1,5). Jeśli u dziecka przelicznik ten wynosi 0,5 jednostki na 1 WW, wówczas wielkość bolusa na ten posiłek wyniesie 2,2 jednostki insuliny.

Czytaj więcej: Dieta w cukrzycy typu 1. w praktyce, czyli co i jak powinien jeść diabetyk

Proporcje diety w cukrzycy typu 1.

Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (PTD) zaleca, by 40–50% dobowego zapotrzebowania na energię było pokrywane przez węglowodany, 20–25% przez białko, a 30–35% przez tłuszcze.

Rekomendacje dotyczące pochodzenia białka i tłuszczów oraz regularności posiłków są identyczne jak w przypadku cukrzycy typu 2.

Dlaczego znajomość WW i WBT jest ważne dla diabetyka?

Obliczanie WW i WBT jest bardzo istotne, ponieważ dzięki tym obliczeniom chory potrafi ocenić i dostosować odpowiednią dawkę insuliny. Osoba nieposiadająca w ogóle endogennej insuliny musi pamiętać o tym, że chociaż może sama decydować za każdym razem o doborze posiłków, to musi liczyć się z tym, że wybierając dania o wysokim IG lub ŁG, nie będzie w stanie oszacować dokładnej ilości insuliny oraz czasu jej podania. Dlatego zaleca się, żeby również w przypadku cukrzycy typu 1. ograniczyć spożycie takich pokarmów do minimum.

Dieta w cukrzycy typu 1. to dieta zdrowego człowieka

Współczesna „dieta cukrzycowa” dla osób z cukrzycą typu 1. to nic innego jak zdrowy i racjonalny sposób odżywiania się. Na każdy posiłek, który spożywa diabetyk, musi być podana odpowiednia dawka insuliny. Wiele zależy zatem od umiejętności przeliczania węglowodanów, białka i tłuszczu z posiłków na wymienniki, a w konsekwencji na dawki insuliny. Pacjent, który dobrze zna swój organizm oraz zwraca uwagę na składy swoich posiłków, z powodzeniem może unikać hiperglikemii poposiłkowej.