FAS – alkoholowy zespół płodowy. Jak go rozpoznać?

To, że alkohol w ciąży jest bezwzględnie zakazany, wydaje się być oczywiste. A jednak odsetek pijących ciężarnych nie maleje, mimo ewidentnych dowodów na to, jak bardzo szkodzi to dziecku. W różnych krajach FAS występuje z częstotliwością od 0.2 do 9 przypadków na tysiąc zdrowych urodzeń. W Polsce nie ma precyzyjnych statystyk na ten temat. Jednak szacunkowe dane wskazują, że plasujemy się w górnej granicy tej niechlubnej normy.

 Co to jest FAS?

Płodowy zespół alkoholowy (FAS) to zaburzenie, któremu można w stu procentach zapobiec. Wystarczy zrezygnować ze spożywania alkoholu w czasie ciąży. Przy obecnym stanie wiedzy mówi się o tym, że żadna, nawet najmniejsza, ilość alkoholu etylowego nie jest bezpieczna dla płodu. Ciężarna nie powinna sięgać ani po lampkę wina, które teoretycznie ma właściwości prozdrowotne, ani po małoprocentowe piwo. Należy pamiętać, że nie ma ani bezpiecznej ilości, ani bezpiecznego rodzaju alkoholu w ciąży. Równie szkodliwy jest spożywany zarówno w czystej postaci, jak i w potrawach, słodyczach czy lekach.

 Wśród szkodliwych skutków narażania rozwijającego się płodu na alkohol najczęściej wymienia się te odnoszące się do rozwoju fizycznego, czyli:

• niską masę urodzeniową,
• słabe przybieranie na wadze,
• trudności z karmieniem,
• niedobory wzrostu.

Wiedza o trwałych negatywnych konsekwencjach narażenia na działanie alkoholu w okresie prenatalnym dla rozwoju psychicznego dziecka nie jest już tak oczywista. Często jest też kwestionowana, a jako kontrargument podaje się przykłady dzieci matek spożywających alkohol w czasie ciąży, których rozwój przebiega względnie prawidłowo. Takie przekonanie wynika z nieznajomości istoty FAS i niedostrzegania jego specyficznych objawów, nie tylko u noworodków (niska masa urodzeniowa, problemy z ssaniem i spaniem), ale także dzieci starszych i dorosłych (zaburzenia osobowości, nieprzystosowanie do życia społecznego, nieuzasadniona agresja, problemy z koncentracją itp.).

 Jak powstaje FAS?

Przyczyna FAS jest jednoznaczna, ale jego skutki wielorakie. Alkohol bardzo negatywnie wpływa na rozwijający się układ nerwowy embrionu i płodu. Prowadzi do obumierania komórek nerwowych, niszczy tzw. szare komórki, odpowiadające za myślenie, zaburza proces migracji komórek nerwowych, powodując ich niewłaściwą lokalizację w mózgu. Alkohol w okresie płodowym może uszkodzić każdą ze struktur mózgu (ciało modzelowate, płaty czołowe, móżdżek, hipokamp), także te odpowiadające m.in. za procesy uczenia się i pamięci, za inteligencję emocjonalną oraz społeczną. Uszkodzenie ciała modzelowatego i płatów czołowych powoduje zachowania niedojrzałe, impulsywne, nieakceptowane społecznie. Płaty czołowe odpowiadają również za funkcje wykonawcze, czyli system planowania, organizowania i kontroli procesów poznawczych oraz zachowań społecznych. Prenatalne uszkodzenie móżdżku jest przyczyną niezgrabności ruchowej i zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej, czyli zdolności wykonywania precyzyjnych ruchów pod kontrolą wzroku.

Alkohol niebezpieczny w każdym trymestrze

Wpływ alkoholu na przebieg ciąży oraz ryzyko dla dziecka jest różny w zależności od trymestru. Niemniej nie ma bezpiecznego okresu w czasie ciąży, pozwalającego na przyjmowanie alkoholu bez ryzyka uszkodzenia płodu. Krytyczny jest pierwszy trymestr, w którym trwa organogeneza, ale alkohol przyjmowany pod koniec ciąży również jest szkodliwy.

 Alkohol spożywany w pierwszym trymestrze niesie ze sobą:

• duże ryzyko poronienia;
• uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego;
• uszkodzenia serca, wątroby, nerek;
• deformacje twarzoczaszki.

Alkohol spożywany w drugim trymestrze ciąży może spowodować:

• uszkodzenia mózgu;
• uszkodzenia i deformacje mięśni, skóry, zębów, kości;
• poronienie zagrażające zdrowiu i życiu matki.

Alkohol spożywany w trzecim trymestrze ciąży może spowodować:

• zaburzenia w rozwoju mózgu i płuc;
• opóźniony przyrost wagi płodu;
• przedwczesny poród.

Jak rozpoznać alkoholowy zespół płodowy?

Choć dzieci z FAS mogą wyróżniać się specyficznym wyglądem, rozwijać się z opóźnieniem (fizycznie i umysłowo) oraz mieć objawy wynikające z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, rozpoznanie tej choroby nie należy do najłatwiejszych.

Aby mieć pewność, że nieprawidłowości obserwowane u noworodka czy starszego dziecka oraz jego specyficzny wygląd wynikają z alkoholowego zespołu płodowego, należy mieć udokumentowane potwierdzenie narażenia go na alkohol w życiu płodowym. Jest to stosunkowo proste w przypadku dzieci matek uzależnionych od alkoholu, a zdecydowanie trudniejsze w odniesieniu do tych kobiet, które w ciąży piły sporadycznie lub nie mają widocznych objawów choroby alkoholowej.

Charakterystyczny wygląd dziecka z FAS

Podstawowym kryterium diagnozowania FAS jest charakterystyczny fenotyp fizyczny, łatwy do zauważenia przez specjalistów już u noworodka. Najbardziej charakterystyczne, tzw. ostre kryteria diagnostyczne, to:

• małe, szeroko rozstawione oczy,
• zmarszczka w kąciku oka,
• zadarty, krótki nos,
• szeroka nasada nosa,
• płaska środkowa część twarzoczaszki,
• cienka górna warga,
• mała, cofnięta żuchwa.

Specyficzny wygląd dziecka z FAS nie jest powszechnie kojarzony z zaburzeniem. Chyba, że mamy do czynienia z widocznymi deformacjami (kończyn, uszu, czaszki), które zdarzają się u dzieci matek regularnie pijących w ciąży. Przy mniej zaawansowanym FAS można mieć wrażenie, że dziecko wygląda specyficznie, ale nie nienormalnie. Objawy FAS z pewnością zauważy jednak doświadczone oko neonatologa lub położnej.

FAS najłatwiej zdiagnozować u noworodków, ponieważ z wiekiem charakterystyczne cechy wyglądu stają się mniej wyraziste. Co charakterystyczne, starsze dziecko z FAS najczęściej nie jest podobne ani do swoich rodziców, ani do rodzeństwa (jeśli nie ma ono płodowego zespołu alkoholowego).  Widoczne jest natomiast duże podobieństwo do osób spoza rodziny, które także mają zdiagnozowany FAS. To podobieństwo to skutek podobnych doświadczeń w okresie prenatalnym, czyli wpływu alkoholu.

Jak FAS wpływa na rozwój dziecka?

U noworodków z FAS, obok charakterystycznego fenotypu, bardzo często występują anomalie rozwojowe, takie jak:

• niska masa urodzeniowa,
• problemy z przybieraniem na wadze,
• obwód głowy poniżej normy,
• anomalie anatomiczne (oczu, uszu i stawów),
• wady serca.

Nieprawidłowości w rozwoju mogą być powodem przedłużonych hospitalizacji w okresie noworodkowym, natomiast w niemowlęctwie wymagają zapewniania dziecku specjalistycznej opieki medycznej. Niestety, tej opieki dziecko często nie otrzymuje z powodu uzależnienia rodziców od alkoholu bądź nieakceptacji postawionej diagnozy FAS.

Noworodki z tym zaburzeniem z powodu uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego wykazują także:

• nadmierne pobudzenie,
• trudności z jedzeniem,
• hyper- lub hipotonię,
• nadwrażliwość na bodźce,
• trudności z samouspokojeniem,
• zaburzoną potrzebę snu (śpią zdecydowanie mniej niż zdrowe noworodki).