TSH – co to jest tyreotropina, kiedy wykonać badanie i jaki jest związek TSH z tarczycą?

Tyreotropina (TSH) – co to za hormon?

TSH, czyli tyreotropina lub inaczej hormon tyreotropowy, to hormon glikoproteinowy produkowany przez przysadkę mózgową i stymulujący gruczoł tarczycy do produkcji i wydzielania dwóch innych hormonów: trójjodotyroniny (T3) oraz tyroksyny (T4). Między przysadką mózgową i tarczycą występuje zasada sprzężenia zwrotnego, czyli zwiększenie wydzielania TSH przez przysadkę powoduje wzmożone wydzielanie T3 i T4, a wysokie stężenie wolnych hormonów tarczycy we krwi powoduje zmniejszenie wydzielania TSH.

TSH – funkcje

Zadaniem tyreotropiny jest precyzyjna regulacja czynności tarczycy. Od stężenia TSH we krwi zależy wydzielanie lub hamowanie wydzielania hormonów tarczycy, a gdy TSH przestaje być produkowane, np. z powodu urazu lub chirurgicznego usunięcia przysadki mózgowej, czynność tarczycy ulega całkowitemu zahamowaniu, a sam gruczoł zanika. U zdrowego pacjenta przysadka mózgowa zwiększa wydzielanie TSH w odpowiedzi na zbyt małe stężenie hormonów tarczycy, ale też w odpowiedzi na niską temperaturę oraz w wyniku działania innych hormonów, przede wszystkim adrenaliny i wazopresyny. Gdy hormony T3 i T4 wydzielają się w nadmiarze, przysadka mózgowa ogranicza wydzielanie TSH, a inne przyczyny ograniczonego wydzielania TSH to m.in. działanie somatostatyny i dopaminy.

Wskazania do badania TSH

Skierowanie na oznaczenie stężenia TSH najczęściej otrzymują pacjenci, u których podejrzewa się nieprawidłowości pracy gruczołu tarczowego. TSH bada się więc w celu rozpoznania:

• niedoczynności tarczycy (objawy to m.in. nadmierna masa ciała i trudności w schudnięciu, zmęczenie, uczucie zimna, spowolnienie perystaltyki jelit, zaburzenia pamięci i koncentracji, przesuszenie skóry i włosów);
• nadczynności tarczycy (niektóre objawy to bezzasadna utrata wagi, wole tarczycowe, wytrzeszcz oczu, wzmożona potliwość, zaburzenia cyklu miesiączkowego, drżenie rąk, biegunki);
• zapalenia tarczycy typu Hashimoto (możliwe objawy niedoczynności, rzadziej nadczynności tarczycy, zazwyczaj: ospałość i zmęczenie, brak wigoru, rozdrażnienie, osłabienie włosów i paznokcie, zaparcia, bóle brzucha, obrzęki ciała, trudności w odchudzaniu, zaburzenia menstruacyjne, słabe libido).

Badanie stężenia TSH rutynowo wykonuje się także u pacjentów w trakcie leczenia chorób tarczycy, przede wszystkim leczenia zastępczego hormonami tarczycy w jej niedoczynności oraz w chorobie Hashimoto.

Kontrolne oznaczenie stężenia TSH powinno znaleźć się w wykonywanym raz w roku pakiecie badań profilaktycznych u każdego pacjenta.

>> Choroba Hashimoto – przyczyny, objawy, leczenie

TSH – normy

Stan, gdy tarczyca pracuje poprawnie w zakresie wydzielania hormonów, nazywany jest eutyreozą. Norma TSH dla dorosłego człowieka w stanie eutyreozy to  0,27-4,2 µU/ml, ale wartości te mogą się różnić w poszczególnych placówkach diagnostycznych. Można spotkać się z górną normą sięgającą nawet 5 µU/l, ale większość lekarzy robi się czujna, gdy stężenie TSH przekroczy 3 µU/l, zwłaszcza u młodych pacjentów. Stężenie TSH stopniowo wzrasta z wiekiem, lekarz interpretujący wyniki badania zawsze bierze to kryterium pod uwagę (wysokie TSH u osoby 20-letniej niepokoi znacznie bardziej niż w przypadku 60-latki). U seniorów toleruje się TSH sięgające nawet 10 µU/ml, jeśli pozostałe parametry tarczycowe oraz stan pacjentów nie budzą niepokoju. 

Normy TSH u kobiet ciężarnych

Inne normy stężenia TSH wyznaczone są dla kobiet ciężarnych i są to odpowiednio:

• od 0,009 do 3,18 µU/ml w pierwszym trymestrze ciąży, 
• od 0,05 do 3,44 µU/ml w drugim trymestrze ciąży, 
• od 0,11do 3,53 µU/ml w trzecim trymestrze ciąży. 

Parametry te mogą być różne w poszczególnych laboratoriach i zawsze zestawione są z uzyskanym przez pacjenta wynikiem badania. U około 3% kobiet ciężarnych wartości TSH są niskie lub niemożliwe do wykrycia z powodu wysokiego stężenia hormonu beta hCG.

Normy TSH u dzieci

Normy stężenia tyreotropiny u dzieci zależą od ich wieku:

• wcześniaki, 3-4 dni po urodzeniu: od 0,8 do 6,9 µU/ml,
• noworodki urodzone w terminie, 4 dni po urodzeniu: 1,3-16 µU/ml,
• niemowlęta od 1. do 11. miesiąca życia: od 0,9 do 7,7 µU/ml,
• dzieci od 1. roku życia do rozpoczęcia dojrzewania: 0,6-5,5 µU/ml,
• dzieci po okresie pokwitania: 0,5-4,8 µU/ml.

>> Kortyzol, czyli hormon stresu – badanie poziomu, norma, jak obniżyć kortyzol

Badania wykonywane łącznie z oznaczeniem TSH

Testem TSH rutynowo stosowanym w polskich laboratoriach jest TSH trzeciej generacji. Oznaczenie stężenia TSH wykonuje się zazwyczaj w pakiecie z oznaczeniami stężeń wolnej tyroksyny (FT4) i wolnej trójjodotyroniny (FT3), czyli niezwiązanych z białkami osocza wolnych form T3 i T4. Pogłębiona diagnostyka obejmuje również stężenie przeciwciał przeciwtarczycowych w surowicy (anty-TPO, anty-TG). W niektórych sytuacjach u pacjentów wykonuje się też badanie stężenia hormonu TRH, czyli tyreoliberyny produkowanej przez podwzgórze i pobudzającej do pracy przysadkę.

TSH – cena badania

Oznaczenie stężenia TSH, a także stężeń wolnej tyroksyny (FT4) i wolnej trójjodotyroniny (FT3) każdy ubezpieczony pacjent może wykonać w ramach NFZ, a skierowanie do badania wydaje zarówno lekarz rodzinny, jak i lekarze specjaliści (najczęściej lekarz endokrynolog). Jeśli pacjent chce wykonać badanie TSH prywatnie, kosztuje to zazwyczaj 25-30 zł – tyle samo pacjent zapłaci również za oznaczenia stężeń wolnej tyroksyny i wolnej trójjodotyroniny. Droższe są badania przeciwciał przeciwtarczycowych: badania anty-TPO i anty-TG łącznie mogą kosztować nawet ponad 100 zł, a skierowanie na badanie w ramach funduszu może dać tylko lekarz specjalista. W niektórych prywatnych laboratoriach korzystniejszym rozwiązaniem od wykupowania pojedynczych badań jest wybranie pakietu tarczycowego w promocyjnej cenie.

Badanie TSH – jak się przygotować?

Krew do badania hormonalnego pobierana jest rano, na badanie pacjent zgłasza się więc odpowiednio wcześnie i zazwyczaj na czczo (osiem godzin od ostatniego posiłku), choć niektóre laboratoria nie wymagają pustego żołądka. Nie ma żadnych dodatkowych wymogów, takich jak odpowiednia dieta w dzień przed badaniem czy zakaz palenia.

Nieprawidłowości TSH – co oznaczają? 

Pośród przyczyn wysokiego poziomu tyreotropiny te występujące najczęściej to:

• pierwotna niedoczynność tarczycy,
• niedoczynność trzeciorzędowa,
• zapalenie tarczycy typu Hashimoto, 
• leczenie zastępcze hormonami tarczycy w niewystarczającej dawce,

i rzadziej:

• nadczynność przysadki mózgowej (spowodowana np. gruczolakiem wydzielającym ten hormon),
• pierwotna niedoczynność kory nadnerczy,
• uwarunkowania genetyczne,
• przyjmowanie niektórych leków, np. jodu, tyreostatyków.

Zbyt niski poziom tyreotropiny w organizmie może oznaczać:

• nadczynność tarczycy,
• niedoczynność przysadki mózgowej,
• chorobę Gravesa i Basedowa, 
• wole guzkowe toksyczne, 
• zespół Sheehana,
• guz przysadki mózgowej lub otaczających ją tkanek.

>> Niedoczynność tarczycy a dieta – co można jeść przy niedoczynności?

Nieprawidłowe TSH – leczenie

W zależności od wyniku oznaczenia hormonu TSH i jego interpretacji a także wyników innych badań, takich jak oznaczenie FT3 i FT4, stężenie przeciwciał przeciwtarczycowych czy badania USG tarczycy, u pacjenta zostaje wdrożone leczenie niedoczynności lub nadczynności tarczycy, ewentualnie innych schorzeń. Większość pacjentów z niedoczynnością tarczycy wymaga leczenia preparatem lewotyroksyny i okresowej kontroli TSH już do końca życia. Pośród licznych metod leczenia nadczynności tarczycy stosuje się leczenie farmakologiczne za pomocą leków przeciwtarczycowych (tyreostatyków), leczenie jodem promieniotwórczym oraz leczenie operacyjne.  

>> Choroby tarczycy – nadczynność i niedoczynność, przyczyny i objawy