Nie daj się kleszczom! Choroby odkleszczowe - objawy, przebieg i zapobieganie

Już nawet co 6. kleszcz może być zakażony groźnym wirusem wywołującym kleszczowe zapalenie mózgu. Wirus rozprzestrzenia się w całej Europie, nawet w krajach, które dotąd uważały się za całkowicie wolne od KZM. W Polsce również rośnie odsetek osób zakażonych KZM. Zachorowania zanotowano już w 14 województwach, najwięcej w południowej i północno wschodniej części kraju.

Mają zaledwie od 2 do 4 mm długości, jednak spotkanie z nimi może się skończyć ciężką chorobą, a w konsekwencji nawet śmiercią. Mogą zakazić żywiciela: wirusem odkleszczowego zapalenia mózgu (KZM) lub bakterią boreliozy.

Ich naturalnym siedliskiem są trawy, zarośla, a także liście drzew. Kleszcze żyją cały rok, ale najbardziej niebezpieczne są w miesiącach letnich, gdy z zazielenionych miejsc polują na swoich żywicieli. Kiedy człowiek lub zwierzę jest blisko, wyczuwają jego obecność za pomocą narządu wrażliwego na woń potu, wydychany dwutlenek węgla, a także ciepło. Gdy ktoś przechodząc ociera się o roślinę, owad haczykami przednich odnóży zaczepia się mocno o skórę lub ubranie człowieka. Potem zaczyna przemieszczać się po ciele w poszukiwaniu pokrytego cienką skórą oraz dobrze ukrwionego miejsca. Najchętniej wkłuwa się pod kolano, w okolicach pachwin, pod ramionami, w kark lub u nasady włosów. Wraz ze śliną wydziela środek znieczulający, dlatego nie czujemy ugryzienia i trudno nam zlokalizować napastnika.

Kleszcze mogą przebywać na skórze ofiary nawet do 15 dni. Potrafią zassać tak dużo pokarmu, że masa najedzonego owada będzie 200 razy większa niż głodnego. Po nasyceniu krwią kleszcz odpada. Niestety, przy okazji może zakazić swego żywiciela jedną z dwóch groźnych chorób: wirusem odkleszczowego zapalenia mózgu (KZM) oraz bakterią boreliozy.

Gdy uda się usunąć kleszcza natychmiast po ukąszeniu, ryzyko wystąpienia chorób jest niewielkie, ponieważ wynosi ok. 5 proc. Niestety, wraz z każdą mijającą godziną wzrasta. Miejsce po ukąszeniu powinno się obserwować od ok. 6 do 60 dni.

Już nawet co 6. kleszcz może być zakażony groźnym wirusem wywołującym kleszczowe zapalenie mózgu [KZM], chorobą na którą nie ma skutecznego leku, a która w najbardziej dramatycznym przebiegu może spowodować poważne uszkodzenia układu nerwowego, a nawet śmierć. Ruszyła kampania edukacyjno--informacyjna „Nie igraj z kleszczem - wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu”, której celem jest dostarczenie rzetelnej wiedzy na temat KZM i zachęcenie do podjęcia działań profilaktycznych, czyli szczepień ochronnych. Kleszcze przenoszą chorobę ośrodkowego układu nerwowego, kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Wywołującym ją wirusem zakażonych jest 3–15 proc. populacji kleszczy w Polsce.

Kleszczowe zapalenie mózgu jest ostrą chorobą zakaźną

Kleszczowe zapalenie mózgu często prowadzi do powikłań neurologicznych i psychicznych, a nawet do śmierci. Schorzenie ma dwie fazy. W pierwszej objawy przypominają infekcję grypową. Taki stan może utrzymywać się od jednej doby do 14 dni. Szczęśliwcy w tym momencie przestają zmagać się z chorobą. Ale pozostali przejdą przez drugą, groźniejszą fazę. Na tym etapie choroby występuje wysoka gorączka, silne bóle głowy, wymioty, drgawki, porażenia nerwów czaszkowych, czasem utrata świadomości. Pacjent musi być hospitalizowany.

Kleszczowe zapalenie mózgu [KZM] to ciężka choroba zakaźna, ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze, wywoływana przez wirus RNA z grupy Flaviviridae. KZM jest chorobą sezonową ze względu na aktywność pasożyta w miesiącach kwiecień – październik. Do zakażenia człowieka dochodzi w wyniku ukłucia przez zakażonego kleszcza. Innym naturalnym sposobem zakażenia, choć znacznie rzadziej występującym, jest zakażenie drogą pokarmową po spożyciu niepasteryzowanego mleka koziego, owczego lub krowiego.

Okres inkubacji choroby, trwa od 4 do 28 dni [średnio 8 dni], a zakażenie przebiega dwufazowo: w pierwszej fazie wirus znajduje się we krwi, w drugiej dociera do ośrodkowego układu nerwowego. Pierwsza faza choroby rozpoczyna się nagle i objawia się niecharakterystycznymi, grypopodobnymi objawami z towarzyszącą gorączką, bólami głowy oraz nudnościami i wymiotami. Ta faza choroby trwa 1-8 dni [średnio 4 dni]. Choroba kończy się na pierwszej fazie u 30-50% zakażonych.
U pozostałych osób choroba rozwija się dalej. Po 1-33 dniach [średnio 8 dni] dobrego samopoczucia i braku objawów chorobowych KZM przechodzi w fazę neurologiczną. Pojawia się gorączka sięgająca 40˚C, silne bóle głowy, nudności, wymioty, objawy oponowe oraz bóle mięśni i stawów. Taki przebieg choroby rozwija się u około 30 proc. zakażonych. Powikłaniami po kleszczowym zapaleniu mózgu mogą być trwałe niedowłady i objawy neurologiczne. 13% osób po KZM boryka się z uszkodzeniami poszczególnych nerwów, aż 13% po KZM ma uszkodzenia słuchu. Tyle samo chorych może stykać się z problemami psychicznymi, takimi jak depresja i nerwica.

Obecnie nie ma skutecznych leków przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Leczenie polega na stosowaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, zmniejszających ciśnienie wewnątrzczaszkowe, a w ciężkich przypadkach również kortykosteroidów. Jedynym sposobem jest zapobieganie zakażeniu wirusem KZM poprzez unikanie ukłucia kleszcza oraz przede wszystkim poprzez szczepienia uodparniające.

Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu

W odróżnieniu od boleriozy leczonej antybiotykami nie istnieje specjalne leczenie przeciwwirusowe w przypadku KZM. Jedyną metodą jest działanie profilaktyczne czyli szczepienie ochronne.

Przeciwko KZM można się zaszczepić i jest to jedyna metoda uchronienia się przed konsekwencjami zapalenia mózgu, dodajmy - skuteczna. Skuteczność u regularnie szczepionych osób wynosi 99 proc. Od kilkunastu lat szczepienia chronią przed KZM leśników, czyli grupę szczególnie narażoną na ukąszenia. Szczepić można już dzieci powyżej 1. roku życia. Jednak szczepienie nie chroni przed wszystkimi zagrożeniami powodowanymi przez kleszcze, a tylko przed KZM.

Po ukąszeniu przez kleszcza

Gdy miejsce po ukąszeniu przez pajęczaka jest zaczerwienione, nie oznacza to, że był to kleszcz. Charakterystyczny po ukąszeniu przez kleszcza jest tak zwany rumień wędrujący. Najpierw pojawia się mała czerwona plamka, która staje się owalna i może osiągnąć rozmiar od 4 do 15 cm. Jeśli w środku tej plamki pojawi się zblednięcie, prawie zawsze świadczy to o pierwszym objawie choroby.

Niestety rumień nie pojawia się zawsze, a tylko w 60-70 proc. przypadków. U pozostałych 30-40 proc. pacjentów chorobę rozpoznaje się dopiero w stadium rozsianej boreliozy.

>>>Borelioza – przyczyny, fazy choroby, epidemiologia

Borelioza - objawy i leczenie

W Polsce najważniejszym przenosicielem (wektorem) bakterii wywołującej boreliozę jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Jednak nie każde ukłucie kleszcza, który przenosi bakterie wywołujące boreliozę, musi od razu oznaczać zachorowanie na nią. Dzieje się tak z kilku przyczyn. Nie każdy kleszcz (osobnik dorosły, larwa, nimfa) jest zakażony – dotyczy to tylko 6-20 proc. kleszczy. Nie zawsze kleszcz zdąży przekazać infekcję do organizmu żywiciela – przyjmuje się, że usunięcie kleszcza do 24 godz. od ukąszenia zapobiega przeniesieniu zakażenia.

Przeciwko boreliozie nie ma co prawda szczepionki, ale chroniąc się przed kleszczami, za pomocą różnych środków naskórnych, zmniejszamy ryzyko zarażenia się bakterią. Choroby nie da się całkowicie wyleczyć, w terapii stosuje się antybiotyki. Objawem boreliozy często bywa przemieszczający się rumień (w 30 proc. przypadków), rodzaj czerwonej obręczy o nierównych brzegach. W przypadku zaobserwowania takiej zmiany, należy udać się do lekarza, który zapisze odpowiednie leki.

Bardzo trudno – opierając się tylko na objawach − zdiagnozować ukąszenie przez kleszcza. Jak czasem mawiają lekarze – objawy boreliozy to „małpa wszystkich chorób”. Może przypominać grypę z gorączką albo zapalenie stawów, wywoływać bóle głowy i mięśni oraz stałe zmęczenie i nudności. Dopiero analiza objawów, rumień, szczegółowy wywiad, a potem badania laboratoryjne mogą potwierdzić, że to borelioza.

>>>Borelioza – objawy wczesne i późne

Zachorować może każdy, niezależnie od płci i wieku. Natomiast najczęściej borelioza dotyka pracowników leśnych, osoby zbierające grzyby i runo leśne.

Leczenie trwa zwykle od 14 do 28 dni i prowadzi się je wybranym antybiotykiem. Co ważne, jeżeli leczenie zostanie rozpoczęte do 4 tygodni od wystąpienia objawów, jego skuteczność wynosi 90 proc. Może pojawić się konieczność powtórzenia leczenia.

Leczenie jest skuteczne, gdy widać poprawę stanu zdrowia i ustępują dolegliwości (rumień wędrujący, stan zapalny stawów, bóle mięśni, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). Jednak nie następuje to szybko, bo może trwać do trzech miesięcy. Niestety u niektórych pacjentów występuje zespół poboreliozowy. Najczęściej są to niespecyficzne objawy: bóle głowy, mięśni, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia snu, koncentracji, uwagi i pamięci. Zespół ten jest trudny do odróżnienia od fibromialgii albo zespołu przewlekłego zmęczenia. Gdy rozpoznanie nastąpiło późno, wywołane przez chorobę długo trwające procesy zapalne powodują uszkodzenie narządów, np. stawów. W takim przypadku wyleczenie infekcji nie usuwa konsekwencji trwałych uszkodzeń chrząstki stawowej.

Zabezpiecz się przed kleszczami

Wybierając się na spacer czy wycieczkę, trzeba koniecznie zabezpieczyć się przed kleszczami, zastosować szczepionkę, nasmarować się środkami ochronnymi.

>> Sprawdź preparaty na owady i preparaty po ukąszeniach

Przed każdym wejściem do lasu należy ubrać się tak, abyśmy nie mieli odsłoniętego ciała ani włosów. Najlepsze będą wpuszczone do butów spodnie, koszula z długimi rękawami i kołnierzem, a na głowie kapelusz lub czapka z daszkiem. Spośród wielu preparatów chemicznych najlepiej wybrać środki w sztyfcie, ponieważ dłużej działają. Także psa i kota warto zabezpieczyć odpowiednimi środkami - w przychodniach weterynaryjnych dostaniemy specjalne obróżki nasycone substancją odstraszającą owady. Po powrocie do domu trzeba koniecznie obejrzeć całe ciało, najlepiej w tym celu poprosić o pomoc drugą osobę. Dobrze jest wziąć prysznic.

Jeśli uda nam się zlokalizować pajęczaka, to trzeba go usunąć.

Jak usunąć kleszcza

Bardzo ważne jest jak najszybsze usunięcie kleszcza, ponieważ im krócej pobiera krew, tym większe jest prawdopodobieństwo, że nie zachorujemy na boreliozę. Jednak równie ważne jest prawidłowe usunięcie pajęczaka. Nie wolno w żadnym razie smarować go masłem, oblewać alkoholem czy oliwą. Nie wolno nim kręcić, próbować wyciskać czy wyrywać.

Są specjalne pęsetki i pompki. Kleszcza powinno się uchwycić tuż przy skórze i wyjąć go bez kręcenia, wyrywania. Wyjętego pajęczaka należy dokładnie obejrzeć, aby sprawdzić, czy udało się usunąć całego i nic nie pozostało w skórze. Następnie miejsce ukąszenia należy zdezynfekować.