Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Objawy i leczenie nerwicy natręctw

Co to są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne? Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne charakteryzują się występowaniem u pacjenta nawracających, natrętnych myśli oraz przymusem wykonywania określonych czynności. W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 klasyfikuje się je jako  F42 i razem z zaburzeniami lękowymi w postaci fobii, zaburzeniami adaptacyjnymi czy dysocjacyjnymi należą do grupy zespołu lęku uogólnionego. Dawna nazwa zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych to nerwica natręctw, dziś używa się też określeń zespół anankastyczny czy nerwica anankastyczna, a w literaturze można spotkać się też ze skrótem OCD pochodzącym od angielskiej nazwy obsessive-compulsive disorder.

OCD obejmuje przypadki:

• z przewagą natrętnych myśli,
• z przewagą czynności natrętnych (tzw. rytuałów),
• przypadki mieszane.

Pacjent cierpiący na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne zazwyczaj próbuje samodzielnie zwalczyć natrętne myśli i przeciwstawić się wewnętrznemu przymusowi wykonywania pewnych czynności, próby te wiążą się jednak z uczuciem narastającego niepokoju, lęku i napięcia, prowadząc do cierpienia psychicznego. 

Obsesje i kompulsje – rodzaje i objawy

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne składają się z dwóch faz, które zazwyczaj występują równolegle  różnych proporcjach, przenikając się i uzupełniając.

• Obsesje – to natrętne myśli, których nie sposób przegonić, zracjonalizować, „nadbudować” innymi, ważnymi dla pacjenta tematami. Mają charakter nawracający, są intensywne i przeżywane są przez pacjenta jako przykre, wstydliwe, niechciane, a nawet absurdalne. Specjaliści dzielą je na kilka grup, m.in.:

• obsesyjna niepewność: pacjent nie potrafi wyzbyć się potrzeby nieustannego myślenia o sprawach, które wydają mu się wątpliwe, np. o wyłączeniu żelazka, zamknięciu na klucz drzwi od domu czy zakręceniu wody. Myśli nawracają i są bardzo natarczywe, nawet mimo wielokrotnego upewniania się, że dana czynność została wykonana prawidłowo.
• obsesyjna wulgarność: pacjenta nawiedzają obsceniczne, wulgarne i niechciane myśli, które mogą całkowicie mijać się z jego światopoglądem, kulturą i naturalnym zachowaniem. Myśli te często związane są z seksem i religią.
• impulsy natrętne: to zawstydzająca, natręta potrzeba zrobienia w miejscu publicznym czegoś społecznie nieakceptowanego i kompromitującego, np. obnażenia się, zaatakowania kogoś, krzyczenia czy rzucenia się na ziemię. Impulsy nie są realizowane, ale towarzyszy im lęk, że wkrótce do tego dojdzie.
• luminacje –  „wałkowanie” w głowie jednego tematu, przeżywanie czegoś przez bardzo długi czas, bez możliwości podjęcia decyzji i pomyślnego zakończenia sprawy.
• obsesyjna czystość: lęk przed brudem, bakteriami i wywoływanymi przez nie chorobami, myślenie o tym, czy jest się wystarczająco czystym i czy czyste są osoby lub przedmioty, z którymi styka się pacjent.
• obsesyjny pedantyzm: natrętna potrzeba porządkowania przestrzeni wokół siebie, silny lęk wywoływany niemożnością ustawienia przedmiotów zgodnie ze swoimi potrzebami.

• Kompulsje – to natrętne czynności, zachowania, których pacjent nie jest w stanie powstrzymać, często pomimo świadomości, że są zupełnie zbędne, męczące, krępujące, a często absurdalne. Ich celem jest chwilowe wyciszanie lęku napędzanego przez obsesyjne myśli o niebezpieczeństwie, brudzie, bałaganie itp. Można wśród nich wymienić np.:

• natrętne sprawdzanie: niepowstrzymana potrzeba upewniania się, że prawidłowo wykonało się pewne czynności, np. zakręciło gaz, wyłączyło żelazko, zamknęło drzwi na klucz. Pacjent wielokrotnie sprawdza tę samą rzecz, wciąż nie mogąc upewnić się, że jest wykonana prawidłowo. Natrętne sprawdzanie idzie w parze z obsesyjną niepewnością.
• kompulsywne mycie i porządkowanie: silna potrzeba utrzymywania wokół siebie idealnego porządku czy sterylnej czystości. Wielokrotne mycie rąk lub ciała po kontakcie z innymi ludźmi czy przedmiotami. Potrzeba układania przedmiotów według wypracowanego schematu.  
• rytuały: pacjent czuje przymus wykonywania pewnych czynności w określonej kolejności czy szyku. Te złożone sekwencje ruchów, wypowiadanych wyrazów czy innych zachowań bywają zupełnie absurdalne, ale pacjent nie potrafi się ich wyrzec wmawiając sobie, że chronią go np. przed wypadkiem lub innym nieszczęściem.
• zbieractwo: przymus gromadzenia przedmiotów, w tym często śmieci, niemożność pozbywania się ich, nawet kosztem zabieranej przez nie przestrzeni, a w skrajnych przypadkach lęgnącego się robactwa.

Persen forte - 20 kapsułek twardych Persen forte jest lekiem roślinnym stosowanym tradycyjnie w łagodnych stanach napięcia nerwowego i trudnościach w zasypianiu. Persen forte zawiera wyciągi z korzenia kozłka, liści melisy i liści mięty tradycyjnie stosowane w lekach o działaniu uspokajającym. SPRAWDŹ

Jak często i u kogo występują zaburzenie obsesyjno-kompulsywne?

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne dotyczą do 2,5 proc. populacji i występuje w równym stopniu u obu płci. W ogromnej większości przypadków (nawet 80 proc.), pierwsze objawy pojawiają się u ludzi młodych, przed 25. rokiem życia, często już w okresie dzieciństwa i dojrzewania.

OCD jest zaburzeniem występującym rodzinnie, w przypadku osób obciążonych genetycznie ryzyko rozwoju zaburzenia zwiększa się o ok 10 proc. Od dziesięcioleci trwają spory dotyczące tezy, jakoby OCD oraz inne zaburzenia lękowe częściej miały dotyczyć osób o ponadprzeciętnym ilorazie inteligencji. Miałoby się to wiązać z typową dla wysokiego IQ skłonnością do myślenia abstrakcyjnego, a nawet symbolicznego czy magicznego oraz cechami charakteru kojarzonymi z wysokim rozwojem intelektualnym, np. zamiłowaniem do porządku, sumiennością czy sztywnymi wartościami moralnymi. Na wysoki iloraz inteligencji u pacjentów z OCD wskazywał w XIX wieku sam Zygmunt Freud, dziś jednak specjaliści nie są pod tym względem jednomyślni. Wciąż trwają badania nad przyczynami występowania OCD jedynie u części populacji. Pośród najczęściej pojawiających się teorii, warto wymienić:

• uszkodzenie centralnego układu nerwowego (w tym nadaktywność lub nieprawidłowe funkcjonowanie niektórych obszarów mózgu)
• częste infekcje paciorkowcowe w dzieciństwie (np. powtarzające się anginy u dziecka)
• traumatyczne przeżycia w dzieciństwie (zwłaszcza doświadczenia związane z poczuciem winy)
• zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u rodziców (obecnie lub w przeszłości)
• pewne cechy charakteru, np. perfekcjonizm, przesadne ambicje i aspiracje

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u ludzi i zwierząt

OCD bywa schorzeniem samodzielnym lub towarzyszy innym zaburzeniom psychicznym, np. depresji, zaburzeniom lękowym, osobowości anankastycznej (silna potrzeba kontrolowania swojego zachowania i otoczenia kosztem braku elastyczności i otwartości), autyzmowi czy zaburzeniom odżywiania, takim jak bulimia i anoreksja.

Głównym „winowajcą” jest głęboki, przejmujący lęk, a opanowany przez OCD człowiek robi wszystko, co w jego mocy, by nad tym lękiem zapanować.

Obsesje i kompulsje mają za zadanie wyciszać lęk choćby przez chwilę, są swoistymi sygnałami uspokajającymi, dającymi chwilową ulgę.

Człowiek nie jest w przyrodzie osamotniony w zachowaniach kompulsywnych, a gotowość mózgu do wykonywania natrętnych czynności i wielokrotnego powtarzania pewnych rytuałów jest typowa również dla zwierząt – odczuwające lęk psy uspokajają się uporczywie liżąc łapy, konie popadają w narowy, które są właśnie rodzajem natręctw, a żyjące w niewoli ptaki potrafią kompulsywnie wyskubywać sobie pióra. Oczywiście nie każde ludzkie zachowanie, którego celem jest łagodzenie napięcia psychicznego, klasyfikowane jest jako zaburzenie psychiczne.

Nieszkodliwe, łagodne obsesje i kompulsje dotyczą niemal każdego człowieka, rodzajem uciszania lęków są też niektóre akceptowalne społecznie rytuały, np. pogrzeby. Specyficzną, chwilową obsesją u dużej części zdrowej psychicznie populacji jest tak zwany „zew pustki”, czyli nagła, absurdalna myśl o możliwości samobójczego skoku z dużej wysokości, wyłącznie z powodu sprzyjających okoliczności (znalezienie się nad przepaścią czy na wysokim moście).

O zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych mówimy dopiero wówczas, gdy obsesje i kompulsje przejmują kontrolę, destabilizują lub wręcz uniemożliwiają życie pacjenta. 

Jak rozpoznać zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne?

Pacjenci obserwujący u siebie lub swoich bliskich obsesje i kompulsje mogą mieć wątpliwości, czy to jeszcze niegroźne dziwactwa, czy już zagrażające zdrowiu zaburzenie. Osoby cierpiące na OCD bardzo często próbują ukrywać swój problem przed bliskimi wyczuwając, że ich obsesyjne myśli i zachowania są tak absurdalne i nieracjonalne, że spotkają się z niezrozumieniem, a nawet wrogością otoczenia. W przypadku wątpliwości, wyznacznikiem powinna być ocena codziennego funkcjonowania człowieka, wpływ natrętnych myśli i zachowań na jego rytm dnia, pracę zawodową, rodzinę, kontakty towarzyskie, podejmowane decyzje i inne ważne aspekty życia. Tym, co powinno zaniepokoić pacjenta oraz jego bliskich, jest m.in.:

• poświęcanie przynajmniej godziny dziennie na obsesyjne myśli i kompulsyjne zachowania
• utrudnione funkcjonowanie z powodu powtarzanych wielokrotnie czynności (np. spóźnienia do pracy z powodu powrotów do domu i upewniania się, że drzwi są zamknięte)
• uczucie cierpienia psychicznego powodowanego natręctwami lub próbą ich blokowania
• utrudnione zasypianie (duży odsetek pacjentów z OCD cierpi na zespół opóźnionej fazy snu)
• narastające odczucie skrępowania ciała (mało płynne ruchy, wzmożone napięcie nerwowe ciała i twarzy, uboga mimika, jednostajna intonacja głosu)
• narastający niepokój z towarzyszącymi wybuchami wrogości i agresji
• narastający egocentryzm, słabnące zainteresowanie potrzebami bliskich osób, izolowanie się
• pojawiające się uszkodzenia skóry wywołane kompulsywnym szorowaniem dłoni czy ciała, wyrywanie sobie włosów itp.
• gromadzenie przedmiotów, zagracanie nimi domowej przestrzeni, chronienie śmieci przed wyrzucaniem przez rodzinę czy inne osoby
• myśli lub próby samobójcze

Nerwica natręctw – kiedy potrzebny jest lekarz?

Pacjent z podejrzeniem OCD powinien możliwie jak najwcześniej udać się do lekarza psychiatry. Odwlekanie konsultacji może wiązać się z pogłębiającym się cierpieniem psychicznym, utrwalaniem się obsesji i kompulsji, a być może także pojawianiem się nowych, natrętnych metod radzenia sobie z napięciem, coraz bardziej utrudniających codzienne funkcjonowanie pacjenta. Przebieg zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych może być różny u różnych pacjentów, zależny między innymi od zaburzeń współistniejących z OCD. U chorych z osobowością anankastyczną OCD zazwyczaj rozwija się stopniowo, objawy nasilają się powoli, a opór pacjenta wobec natręctw słabnie. W innych przypadkach OCD może pojawić się nagle, a potem okresowo wygasać lub nasilać się. Często zarówno sam pacjent, jak i jego bliscy, bardzo długo nie są pewni, czy to już „ten moment”, by udać się do gabinetu psychiatry. Z tego powodu zaleca się, by umówić pacjenta choćby na pojedynczą wizytę, gdy tylko pojawi się podejrzenie występowania u niego obsesyjnych myśli i kompulsji. Rozmowa z lekarzem może pomóc pacjentowi otworzyć się i dostrzec zachowania, które mu szkodzą. Decyzja o rozpoczęciu leczenia i wyborze terapeuty musi jednak należeć do samego pacjenta, a jego motywacja jest kluczowa dla pomyślnego rokowania terapii.

Diagnoza zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Diagnoza opiera się o dokładny wywiad z pacjentem, rozmowę i obserwację jego stanu psychicznego. Pacjent może zostać skierowany na równoległą konsultację psychologiczną i/lub neurologiczną, a także poproszony o wypełnienie kwestionariuszy oceniających nasilenie objawów OCD. Czasami lekarz chce uzyskać wgląd w wyniki podstawowych badań biochemicznych pacjenta oraz badań obrazowych (elektroencefalografia, tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny).

Leczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Leczenie OCD jest możliwe pod warunkiem silnej motywacji pacjenta, ścisłej współpracy z terapeutą, zaufania i cierpliwości. U pacjentów stosuje się zarówno terapię, najczęściej w nurcie poznawczo-behawioralnym (rzadziej – psychodynamicznym), jak i farmakoterapię. Celem psychoterapii jest identyfikacja i wygaszenie błędnych przekonań pacjenta, czyli uspokojenie jego lęków, a także zmniejszanie ilości i nasilenia natrętnych zachowań. Pozytywne wyniki terapii, pod warunkiem odpowiedniej motywacji, notuje się nawet u 75 proc. pacjentów, choć leczenie może trwać miesiącami, a nawet latami. Jeśli konieczne jest równoległe stosowanie farmakoterapii, lekarze stosują leki przeciwdepresyjne, zazwyczaj w dużych dawkach (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny m.in. sertralina, paroksetyna, fluwoksamina, citalopram, fluoksetyna), trójpierścieniowy lek przeciwdepresyjny (klomipraminę), a pomocniczo również leki nasenne i uspokajające. W niektórych przypadkach konieczne jest włączenie leków przeciwpsychotycznych. Stosowanie wyłącznie farmakoterapii nie leczy przyczyn OCD, a jedynie objawy, które powracają po odstawieniu leków. Za najskuteczniejszą metodę leczenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych uważa się terapię poznawczo-behawioralną.

Głęboka stymulacja mózgu w leczeniu OCD

Ogromną nadzieją dla pacjentów z lekoopornymi zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, które nie ustępują również pomimo prawidłowo prowadzonej psychoterapii, jest głęboka stymulacja mózgu (ang. deep brain stimulation, DBS) będąca metodą z obszaru neurochirurgii, coraz skuteczniej współpracującej z psychiatrią. Metodę tę dotychczas stosowano w łagodzeniu objawów choroby Parkinsona, poprzez umieszczenie w mózgu pacjenta „rozrusznika” wysyłającego impulsy elektryczne sterujące aktywnością komórek nerwowych znajdujących się w jego pobliżu. Po sukcesach dotyczących osłabienia objawów choroby Parkinsona, naukowcy odkryli, że stymulacja elektryczna ukierunkowana na inne obszary mózgu (m.in. odnogę przednią torebki wewnętrznej czy prążkowie) pomaga ograniczać obsesje i kompulsje w przebiegu OCD.  Specjaliści szacują, że metoda ma wysoką skuteczność w blisko połowie przypadków, przy czym najlepsze efekty terapeutyczne obserwuje się u pacjentów z zaburzeniami na tle religijnym lub seksualnym. Pierwszy zabieg w Polsce został przeprowadzony w 2017 roku przez specjalistów z Katedry Psychiatrii UMW i Kliniki Neurochirurgii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego we Wrocławiu. Dzisiaj pacjenci, którym nie pomagają leki i wieloletnia terapia, mogą skonsultować ze swoim lekarzem możliwość poddania się zabiegowi.