Zaburzenia nerwicowe (lękowe) – objawy, rodzaje, leczenie

Lęk obok gniewu, radości, smutku, wstrętu i zaskoczenia należy do podstawowych emocji.  Pełni ważną rolę przystosowawczą  - ostrzega przed zagrożeniem, hamuje działania ryzykowne, mobilizuje do podejmowania wysiłku. Jednak gdy jest zbyt silny lub/i trwa zbyt długo sprawia, że organizm dotkniętego nim człowieka znajduje się stale w stanie walki, także wtedy, gdy nie jest to potrzebne.

Mimo że zagrożenia nie ma, pojawiają się objawy nerwicy:

• przyspieszone bicie serca,
• przyspieszony oddech,
• drżenie mięśni,
• wzmożona potliwość,
• gonitwa myśli o nieprzyjemnym charakterze (mogą np. przybierać postać natrętnych rozważań na budzący lęk temat),
• niepokój lokomocyjny (człowiek odczuwa przymus zmiany pozycji ciała lub odwrotnie, może mieć wrażenie, że nie jest w stanie się ruszyć)
• uderzenia gorąca,
• bóle i zawroty głowy,
• uczucie ucisku w gardle,
• burczenie w brzuchu, wynikające z przyspieszenia perystaltyki.

Wszystko to sprawia, że codzienne funkcjonowanie – praca zawodowa, kontakty interpersonalne, ale też odpoczynek stają się niemożliwe, a człowiek odczuwa często dojmujące cierpienie. Wówczas  są przesłanki do rozpoznania zaburzeń nerwicowych, czyli lękowych i podjęcia leczenia.

Przyczyny zaburzeń lękowych

Tak jak większość zaburzeń psychicznych, zaburzenia lękowe powstają w wyniku interakcji czynników wrodzonych z tzw. czynnikami stresowymi. Jeżeli na pewną podatność –  wynikającą z budowy i specyficznej aktywności ośrodkowego układu nerwowego – oddziałuje stres o nasileniu przewyższającym możliwości poradzenia sobie z nim, może dochodzić do rozwoju różnych objawów psychopatologicznych, w tym objawów lękowych.

Zaburzenia lękowe mają tendencję do występowania rodzinnego (u ok. 15 % członków rodzin pacjentów występują zaburzenia lękowe, natomiast w ogólnej populacji u 3%), co wynika zarówno z samych genów, jak i ze stylu wychowania.

Czynnikami ryzyka wystąpienia patologicznego lęku są trudne wydarzenia w dzieciństwie (takie jak zaniedbanie, kary cielesne, ale też nadopiekuńczość opiekunów). Z badań neuroobrazowych wiemy, że u osób z lękiem dochodzi do nadmiernej aktywności ciała migdałowatego w odpowiedzi na niespecyficzne bodźce, natomiast lęk antycypacyjny, czyli „lęk przed lękiem” związany jest z nadmierną aktywnością kory wyspy. Są to części mózgu należące do układu limbicznego, czyli jego „starej”  (w sensie ewolucyjnego rozwoju) części, która reaguje szybko, „intuicyjnie” i nad którą kontrolę uzyskujemy w toku rozwoju osobniczego i wychowania, a w przypadku zaburzeń lękowych dzieje się to w czasie terapii.

Typy lęku i klasyfikacja zaburzeń lękowych

W obowiązującej w Polsce klasyfikacji zaburzeń psychicznych wyróżniamy następujące  grupy zaburzeń nerwicowych:

• Zaburzenia lękowe w postaci fobii
• Inne zaburzenia lękowe, do których zalicza się lęk napadowy, uogólniony oraz mieszane zespoły lękowo-depresyjne
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne
• Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną
• Inne rzadziej występujące

Zaburzenia nerwicowe w postaci fobii

Zaburzenia lękowe w postaci fobii rozpoznaje się wówczas, gdy lęk pojawia się w reakcji na określone sytuacje lub przedmioty, które nie są obiektywnie niebezpieczne. Towarzyszą mu opisane wyżej reakcje ze strony ciała, a sama myśl o znalezieniu się w sytuacji fobicznej powoduje wystąpienia lęku przed lękiem, co prowadzi do ich unikania, a to z kolei do rezygnacji z różnych aktywności czy kontaktów w celu zabezpieczenia się przed wystąpieniem objawów.

Czynnikami wywołującymi lęk w fobii mogą być określone zwierzęta (np. pająki), widok krwi lub ran, bycie na wysokości, zjawiska atmosferyczne (np. pioruny), korzystanie z publicznych toalet czy jazda windą. Lęk przed takimi lub podobnymi sytuacjami nazywamy fobią specyficzną.

Do lęku fobicznego należą  także fobie społeczne, czyli lęk związany z kontaktami z innymi ludźmi, który może dotyczyć wszystkich sytuacji poza relacjami z najbliższą rodziną lub  tylko określonych, np. jedzenia w miejscach publicznych czy przybierać postać obawy przed zwymiotowaniem w obecności innych osób.

Fobie społeczne związane są z lękiem przed oceną, pacjenci często doświadczają objawów ze strony ciała jak czerwienie się czy burczenie w brzuchu, co dodatkowo nasila lęk i często stanowią pierwszą zgłaszaną skargą. Nasilone unikanie może prowadzić do izolacji społecznej.

Agorafobia i napady paniki

Częstą i potencjalnie bardzo inwalidyzującą postacią fobii jest agorafobia  - czyli lęk przed byciem w sytuacji, z której wyjście czy też możliwość uzyskania pomocy w razie potrzeby  jest utrudnione. Mogą to być takie miejsca jak komunikacja miejska, kino, centrum handlowe czy koncert. Lęk może być tak duży, że niektórzy pacjenci obawiają się  podróżować samemu lub nawet wychodzić z domu. Zaburzenie to częściej występuje u kobiet.

Agorafobii często towarzyszy, ale może być także oddzielnym zaburzeniem lęk napadowy, czyli napady paniki. Jest to lęk o dużej intensywności, który narasta w krótkim czasie – w ciągu kilku minut, towarzyszą mu silne objawy pobudzenia współczulnego układu nerwowego:

• tachykardia (przyspieszone bicie serca),
• uczucie ciężaru w klatce piersiowej,
• duszność,
• wrażenie, że nie można zaczerpnąć powietrza,
• zawroty głowy,
• drżenie rąk, nóg,
• pocenie się,
• parcie na pęcherz.

Objawom wegetatywnym towarzyszy lęk przed śmiercią, utratą kontroli, chorobą psychiczną. Typowe napady paniki pojawiają się bez związku ze znaną bądź przewidywaną sytuacją (w przeciwieństwie do fobii), w okolicznościach, które obiektywnie nie są zagrażające. Pacjenci zwykle początkowo trafiają do lekarzy rodzinnych, co jest korzystne, ponieważ różnicowanie z przyczynami ogólnomedycznymi stanowi część diagnostyki ( np. z nadczynnością tarczycy, napadową hipoglikemią, tężyczką, chorobą niedokrwienną serca).

Lęk uogólniony ma mniejsze nasilenie, ale jest przewlekły i uporczywy, występuje niezależnie od wydarzeń zewnętrznych. Przejawia się nieokreślonym niepokojem, zamartwianiem się, niejasnym poczuciem zagrożenia, obawą przed niekorzystnymi wydarzeniami, które mogą dotknąć pacjenta lub jego bliskich. Typowe są objawy somatyczne takie jak bóle napięciowe głowy, biegunki, tachykardia, bóle mięśni, organizm znajduje się w stanie przewlekłego stresu. Często występują zaburzenia snu oraz koncentracji uwagi. Zaburzenie lękowe uogólnione pięć razy częściej  występuje o krewnych osób z tym rozpoznaniem. Sprzyja uzależnieniu od leków uspokajających i nasennych.

Nerwica natręctw

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, czyli nerwica natręctw przejawia się nawracającymi, niechcianymi, mimowolnymi i budzącymi w osobie ich doświadczającej sprzeciw myślami (obsesje) lub powtarzanymi, stereotypowymi czynnościami czy rytuałami (kompulsje), które są wykonywane, aby zredukować lęk.

Natręctwa są źródłem cierpienia, przeszkadzają w codziennym funkcjonowaniu. Obsesje mogą mieć charakter rozważań na różne tematy, także odnośnie podjętych czy też koniecznych do podjęcia decyzji, mogą być obawą przed zrobieniem krzywdy sobie lub komuś, dotyczyć kwestii religijnych czy seksualnych (często wówczas mają charakter bluźnierczy czy obsceniczny).

Kompulsje to często: sprawdzanie, porządkowanie, czyszczenie, liczenie.

U ich przyczyn leży zazwyczaj lęk, że ich niewykonanie doprowadzi do sytuacji niebezpiecznej dla pacjenta lub jego bliskich, a ich realizacja jest próbą symbolicznego zabezpieczenia przed nią. U wielu osób występują zarówno obsesje, jak i kompulsje. W etiologii natręctw dużą rolę odgrywają czynniki biologiczne, w tym genetyczne.

„Nerwica serca” i „nerwica żołądka”

Zaburzenia pod postacią somatyczną to grupa zaburzeń lękowych, w których występują skargi nie na lęk jako taki, choć on jest przyczyną, a na różne objawy somatyczne.  Objawy, których doświadczają pacjenci mogą być bardzo różne i zmienne u jednej osoby, np.

• biegunki,
• wzdęcia,
• nudności,
• swędzenie i pieczenie,
• występowanie wykwitów na  skórze,
• zaburzenia sfery seksualnej,
• miesiączkowania (zaburzenie somatyzacyjne).

Mogą być lękiem przed wstąpieniem ciężkiej, zagrażającej życiu choroby (zaburzenie hipochondryczne), przejawiać sie przewlekłymi dolegliwościami  bólowymi ( uporczywe bóle psychogenne).  

U części osób objawy są ograniczone do konkretnego układu lub narządu, np. serca i układu krążenia (dawniej nerwica serca, z takimi skargami jak szybkie bicie serca, kłucie w klatce piersiowej), górnego odcinka przewodu pokarmowego (dawniej nerwica żołądka, objawiająca się pieczeniem, odbijaniem, zgagą czy  też np. psychogenną czkawką), oddechowego (np. psychogenny kaszel), dolnego odcinka przewodu pokarmowego (np. wzdęcia, zespół jelita drażliwego), moczowego( np. psychogenny częstomocz).

Pacjenci z zaburzeniami pod postacią somatyczną odwiedzają zwykle wielu specjalistów, zanim trafią do psychiatry, bywa, że jest im początkowo trudno połączyć objawy z czynnikami psychologicznymi i lękiem.

Leczenie nerwicy

Leczenie zaburzeń nerwicowych obejmuje:

• psychoedukację,
• psychoterapię
• farmakoterapię

Ważne jest, aby pacjent otrzymał informacje na temat lęku, jego objawów, charakterystyki trwania w czasie, czynników podtrzymujących i przeciwdziałających objawom. Wybór pomiędzy psychoterapią i farmakoterapią zależy od stopnia nasilenia objawów, typu zaburzenia lękowego, preferencji pacjenta, jego motywacji czy też możliwości skorzystania z tych form leczenia, współistnienia innych zaburzeń psychicznych czy somatycznych.

Spośród szkół terapeutycznych najwięcej danych na skuteczność łagodzenia zaburzeń nerwicowych ma terapia poznawczo-behawioralna. W większym stopniu niż leki zmniejsza ona ryzyko nawrotu. 

W leczeniu farmakologicznym stosuje się najczęściej inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny lub serotoniny i noradrenaliny, rzadziej inne grupy leków przeciwdepresyjnych, pregabalinę, leki przeciwdrgawkowe, atypowe leki przeciwpsychotyczne, a także benzodwuazpiny, które ze względu na działania niepożądane oraz ryzyko uzależnienia powinno się przyjmować wyłącznie krótkoterminowo.

Zaburzenia lękowe mają charakter nawrotowy, a celem leczenia jest nie tylko ustąpienie objawów, ale także, a czasem przede wszystkim, poprawa funkcjonowania w życiu osobistym i zawodowym.