Cukrzyca typu 1. jako choroba autoimmunologiczna

Przyczyny rozwoju cukrzycy typu 1. nie zostały do końca poznane, jednak istnieją pewne czynniki, którym przypisuje się kluczową rolę w inicjacji niszczenia przez układ immunologiczny komórek beta trzustki. Należą do nich: 

• czynniki genetyczne, 
• infekcyjne (wirusy różyczki, świnki, cytomegalii), 
• dietetyczne (białko mleka krowiego),
• niektóre substancje chemiczne. 

Cukrzyca typu 1. nie jest chorobą genetyczną, jednak osoby ze skłonnością do zapadnia na choroby z autoagresji tę skłonność właśnie dziedziczą. Ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 1. wynosi 7%, gdy na tę chorobę choruje ojciec dziecka, natomiast 2 proc., gdy choruje matka. Jeśli cukrzyca typu 1. występuje wśród rodzeństwa, ryzyko zachorowania przez dziecko wynosi ok. 3-6 proc., a wśród bliźniąt jednojajowych ryzyko wzrasta nawet do 35 proc.

Odpowiedź immunologiczna w cukrzycy typu 1.

Pełnoobjawowa postać cukrzycy typu 1. występuje, gdy zniszczeniu ulegnie ok. 90 proc. komórek beta wysp Langerhansa. W proces destrukcji tych produkujących insulinę komórek zaangażowane są dwie składowe odpowiedzi immunologicznej: odpowiedź komórkowa i humoralna.

Odpowiedź komórkowa

U podłoża cukrzycy typu 1. znajduje się proces zwany apoptozą – naturalny proces zaprogramowanej śmierci komórki, dzięki któremu z organizmu usuwane są zużyte lub uszkodzone komórki. Cukrzyca typu 1. jest chorobą autoimmunologiczną, która charakteryzuje się nasiloną apoptozą komórek beta u osób z genetyczną predyspozycją. Istotną rolę odgrywają tutaj limfocyty T cytotoksyczne (limfocyty Tc) – produkują one substancje, które aktywują złożone procesy prowadzące do śmierci uszkodzonych komórek.

Zdarza się, że limfocyty Tc zostają błędnie zaprogramowane i w rezultacie atakują one zdrowe komórki beta wysp trzustkowych. Limfocyty Tc dość często zostają niewłaściwie zaprogramowane, jednak istnieją mechanizmy, które potrafią to skorygować. Limfocyty Treg – limfocyty T regulatorowe naprawiają limfocyty Tc, dzięki czemu większość z nas nie odczuwa tych błędów. Niestety, u chorych na cukrzycę typu 1. limfocyty T regulatorowe nie działają, przez co limfocyty T cytotoksyczne niszczą komórki beta trzustki.

Czytaj więcej: Amylina powoduje cukrzycę typu 1 i 2 

Odpowiedź humoralna

U osób chorujących na cukrzycę typu 1. we krwi wykrywa się przeciwciała skierowane przeciwko antygenom wysp trzustkowych. Stanowią one markery – wskaźniki toczącego się procesu autoimmunologicznego w organizmie. Przeciwciała przeciwko antygenom trzustki mogą pojawić się w surowicy krwi na kilka miesięcy, a nawet lat przez wystąpieniem objawów klinicznych. 

Autoprzeciwciała cukrzycowe

Autoprzeciwciała cukrzycowe to przeciwciała, skierowane przeciwko antygenom wysp trzustkowych Langerhansa. Wchodzą one w skład odpowiedzi humoralnej procesu autoimmunologicznego. Wśród nich wyróżnia się: 

• przeciwciała przeciwwyspowe (ICA) – w chwili rozpoznania cukrzycy typu 1. obecne są one u ok. 80 proc. chorych; w rodzinach osób chorych częstość występowania ICA wynosi ok. 3–5 proc., a ryzyko zachorowania zależy od liczby przeciwciał oraz wieku, w którym one się pojawiły;

• autoprzeciwciała przeciwinsulinowe (IAA) – można je stwierdzić u około 50 proc. chorych, zanim pojawią się pierwsze objawy choroby; obecność tych przeciwciał dwukrotnie zwiększa ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 1.;

• przeciwciała przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anty-GAD) – dekarboksylaza kwasu glutaminowego jest charakterystycznym enzymem dla komórek beta; odgrywa rolę antygenu, przeciwko któremu skierowana jest odpowiedź układu odpornościowego;

• przeciwciała przeciwko białkowej fosfatazie tyrozynowej (IA-2/ICA 512) – wykrywane są u ok. 70 proc. przypadków cukrzycy typu 1.; stanowią wskaźnik bardzo wysokiego ryzyka zachorowania, a ich pojawienie się świadczy o szybkim ujawnieniu się choroby.

Diagnostyka cukrzycy typu 1. jako choroby autoimmunologicznej

Diagnostyka opiera się na oznaczeniu stężeń glukozy oraz elektrolitów we krwi, hemoglobiny glikowanej (HbA1c, wskazuje nam poziom cukru we krwi na przestrzeni ostatnich 2–3 miesięcy), insuliny i peptydu C. Oceniane są również następujące autoprzeciwciała: przeciwko insulinie endogennej (IAA), dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anty-GAD₆₅) oraz antygenom komórek wysp Langerhansa (ICA).

Przeciwciała w diagnostyce cukrzycy typu 1.

Przeciwciała oznacza się w diagnostyce cukrzycy typu 1., jednak nie są one niezbędne do postawienia diagnozy. Ich znaczenie rośnie w różnicowaniu między cukrzycą typu 1. o podłożu autoimmunologicznym a cukrzycą spowodowaną otyłością czy insulinoopornością.

W przypadku stwierdzenia obecności autoprzeciwciał u osoby bez objawów klinicznych pacjent kwalifikowany jest do grupy wysokiego ryzyka rozwoju cukrzycy typu 1. Ponadto ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1. rośnie wraz z liczbą wykrywanych jednocześnie rodzajów specyficznych autoprzeciwciał i zależy od ich stężenia w surowicy. Przeciwciała mogą pojawić się wiele miesięcy, a nawet lat przed ujawnieniem się choroby. Warto też pamiętać, że obecność przeciwciał w naszym organizmie nie świadczy o tym, że zachorujemy. W przebiegu procesu autoimmunologicznego dochodzi do całkowitego zniszczenia wysp trzustkowych, dlatego też proporcjonalnie do czasu trwania choroby, przeciwciała zanikają.

Dla kogo badanie autoprzeciwciał cukrzycowych?

Badanie na obecność autoprzeciwciał cukrzycowych można zlecić u pacjenta ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 1., gdy podejrzewamy, że choroba rozwinęła się na podłożu autoimmunizacyjnym. Przeciwciała IAA, które są markerem procesu autoimmunologicznego, powinny być oznaczane jeszcze przed podażą insuliny, ponieważ jej iniekcje mogą stymulować powstawanie przeciwciał przeciw insulinie, co może dawać wyniki fałszywie dodatnie: nie wiemy czy obecne przeciwciała są autoprzeciwciałami, czy przeciwciałami powstałymi w wyniku podaży insuliny.

Badaniem można również objąć rodzeństwo lub potomstwo pacjenta z rozpoznaną cukrzycą typu 1. Te wskaźniki immunologiczne mogą więc być pomocne w szybkiej identyfikacji pacjentów w stanie przedcukrzycowym.

Czytaj więcej: Co to jest stan przedcukrzycowy?

Objawy cukrzycy typu 1. jako choroby autoimmunologicznej

Proces autoagresji układu immunologicznego przeciwko antygenom komórek beta, który jest przyczyną niedoboru insuliny w cukrzycy typu 1., może przez wiele miesięcy, a nawet lat przebiegać bezobjawowo. Wśród objawów – gdy te wystąpią – wyróżniamy bardzo dla cukrzycy charakterystyczne wzmożone pragnienie i częstomocz. Pozostałe objawy są podobne do objawów innych chorób autoimmunologicznych. To osłabienie, bóle brzucha, nudności, spadek masy ciała oraz zaburzenia neurologiczne.

Leczenie cukrzycy typu 1. 

Leczenie cukrzycy typu 1. polega na podawaniu insuliny oraz wprowadzenia odpowiedniej diety i modyfikacji stylu życia. Należy kontrolować glikemię, HbA1c, profil lipidowy, ciśnienie oraz masę ciała, aby uniknąć powikłań, które mogą prowadzić nawet do śmierci pacjenta.

Terapia genowa szansą leczenia cukrzycy o podłożu autoimmunologicznym

Aktualnie przeprowadzanych jest wiele badań nad możliwością ingerencji w procesy niszczenia komórek beta trzustki, co daje nadzieje na zahamowanie autodestrukcji komórek wysp trzustkowych we wczesnych etapach cukrzycy typu 1. Wydaje się, że terapia genowa może uchronić komórki beta przed atakiem układu immunologicznego. Choć to dopiero wstępny etap badań, wyniki są bardzo obiecujące i możliwe, że w przyszłości będzie można zapobiec rozwojowi choroby u osób genetycznie predysponowanych, jeszcze zanim dojdzie do inicjacji procesów immunologicznych i apoptozy komórek wysp trzustkowych Langerhansa.